Μια Κυριακή τον μήνα το σπίτι του Αντώνη στο Κουκάκι γεμίζει με φίλους. Η σύνθεση δεν είναι σταθερή και πολλοί δεν γνωρίζονται καν μεταξύ τους πριν δώσουν το «παρών» σε αυτές τις άτυπες «κινηματογραφικές βραδιές». Ο Αντώνης, που είναι πολιτικός μηχανικός στο επάγγελμα και έγινε 50 ετών τον περασμένο Δεκέμβριο, διαθέτει μια τεράστια συλλογή από dvd με ταινίες από τις δεκαετίες του ’80, του ’90 και του 2000. Μια μέρα σκέφτηκε να αξιοποιήσει τον οπτικοακουστικό του θησαυρό διοργανώνοντας προβολές ταινιών κατ’ οίκον για φίλους και για «φίλους φίλων». Πολύ γρήγορα οι σινεφίλ προσκλήσεις του Αντώνη έγιναν ιδιαίτερα δημοφιλείς. Και καθώς η μεγάλη πλειονότητα των φίλων του είναι κι αυτοί γκέι άνδρες, οι προβολές αυτές απέκτησαν έναν αρκετά «μονοθεματικό» χαρακτήρα. Αρχικά ήταν mainstream ταινίες, αλλά γρήγορα οι επιλογές εξαπλώθηκαν σε πιο εξειδικευμένες και πιο σινεφίλ παραγωγές, με παρουσία και βραβεία σε διεθνή φεστιβάλ γκέι και κουίρ κινηματογράφου. Αλλωστε, πόσες φορές να δει κανείς το «Brokeback Mountain» ή το «Call me by your name»;
Προβλήματα του «περασμένου αιώνα»
Το πιο ενδιαφέρον κομμάτι της βραδιάς δεν είναι τόσο η ίδια η ταινία όσο η συζήτηση που ακολουθεί, ο αυθόρμητος σχολιασμός του «κοινού», που συχνά ξεπερνάει τα 10 ή και τα 15 άτομα. Εκεί βγαίνουν στην επιφάνεια διαφορετικές προσεγγίσεις και οπτικές, που συνυπάρχουν (όχι πάντα αρμονικά) σε ένα εκ πρώτης όψεως αρκετά ομογενοποιημένο ακροατήριο. Γιατί δεν μπορώ να μην παρατηρήσω μια συνωμοτική ατμόσφαιρα στον αέρα, την πλήρη απουσία γυναικών ή στρέιτ ανδρών, ένα σκηνικό που θυμίζει λίγο παλιότερες εποχές και όχι την περίοδο που η ελληνική ΛΟΑΤΚΙ+ κοινότητα ετοιμάζεται να πανηγυρίσει την κορυφαία κατάκτηση στην ιστορία της, την ισότητα στον γάμο. Ο Αντώνης, αν και ανοιχτά ομοφυλόφιλος από τα 23 του, μου λέει ότι ο νόμος που ετοιμάζει να φέρει η κυβέρνηση στη Βουλή προφανώς απασχολεί τον ίδιο και τους φίλους του, αλλά ίσως όχι με τον τρόπο που μπορεί να φαντάζεται ένας ετεροφυλόφιλος. «Η ιδέα που έχουν πολλοί στρέιτ ότι εδώ υπάρχει μια δυνατή, επιβλητική και καλά δικτυωμένη γκέι κοινότητα που προσπαθεί να επιβάλει την ατζέντα της είναι εντελώς εκτός πραγματικότητας. Οι περισσότεροι γκέι της ηλικίας μου που γνωρίζω ζουν ήσυχες, αλλά όχι πάντα εύκολες ζωές και ορισμένοι απ’ αυτούς έχουν να διαχειριστούν ακόμη προβλήματα του “περασμένου αιώνα”», όπως λέει χαρακτηριστικά. «Οι περισσότεροι αισθάνονται ότι ο “γάμος” μπορεί να μην τους αφορά προσωπικά, αλλά αναγνωρίζουν ότι είναι μια ιστορική στιγμή που θα έχει τεράστια επίδραση στον τρόπο που η ελληνική κοινωνία βλέπει τους γκέι, αλλά και τον τρόπο που οι ίδιοι οι γκέι βλέπουν τον εαυτό τους. Και το δεύτερο ίσως να είναι ακόμη πιο σημαντικό από το πρώτο».
Αλήθεια, σε ποια «προβλήματα του περασμένου αιώνα» αναφέρεται; «Ξέρεις, τα γνωστά: κρυφτούλι από γονείς που δεν έχουν ιδέα για τη σεξουαλικότητα των παιδιών τους, ακόμη κι αν τα “παιδιά” είναι 45 ή 50, αγωνία να μη μαθευτεί κάτι στη δουλειά, “διακριτικές” ή και καθόλου εμφανίσεις με τον ή τη σύντροφό τους στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης, χιλιάδες ώρες αναζήτησης στις πλατφόρμες γνωριμιών, ατελέσφορες σχέσεις με παντρεμένους και πάει λέγοντας». Ο Αντώνης κάνει μια παύση και λέει αμέσως μετά: «Διακρίνω συχνά στα πρόσωπα και τα βλέμματα πολλών φίλων μου μια ιστορία ματαίωσης. Κι όλα αυτά στην Αθήνα. Δεν θέλω να ξέρω πώς είναι να ζει ένας γκέι άνδρας ή γυναίκα σε μια επαρχιακή πόλη».
«Θόρυβος» για καλό
«Μην ανησυχείς, το πιθανότερο είναι να έχει μετακομίσει στην Αθήνα», τον διορθώνει κάνοντας χιούμορ ο Στέφανος Κορωναίος, εκπαιδευτικός, 51 ετών, με καταγωγή από τη Βόρεια Ελλάδα. Η δική του εμπειρία δεν είναι πολύ διαφορετική, ωστόσο παραμένει στην όχθη των αισιόδοξων. «Αν δείτε το timeline μου στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης, οι πιο μαχητικοί για τον γάμο και την τεκνοθεσία είναι οι στρέιτ φίλοι μου. Οι γκέι απλά κάνουμε likes», λέει μεταξύ σοβαρού και αστείου. «Αλλά νομίζω το βασικό που κάνει το νομοσχέδιο είναι ότι άνοιξε μια άβολη, αλλά απολύτως απαραίτητη, κουβέντα που έπρεπε να κάνουμε εδώ και χρόνια ως κοινωνία για να πάμε παρακάτω. Ναι, μπορεί, λίγοι από τη δική μας γενιά να παντρευτούν, αλλά αυτό είναι το λιγότερο κατά τη γνώμη μου. Επειδή προέρχομαι από επαρχία γνωρίζω πολύ καλά ότι ένα ανοιχτά ΛΟΑΤΚΙ+ άτομο είναι αδύνατον να ζήσει τη ζωή του εκτός Αθήνας και Θεσσαλονίκης. Αλλά τα πράγματα δεν είναι και πολύ καλύτερα σε μια μικρή πόλη της Γερμανίας ή των ΗΠΑ. Πιστεύω λοιπόν ότι όλος αυτός ο θόρυβος, όσο κακόηχος κι αν γίνεται πολλές φορές, κάνει καλό γιατί δίνει θάρρος και ανοίγει μυαλά».
«Ενα ανοιχτά ΛΟΑΤΚΙ+ άτομο είναι αδύνατον να ζήσει τη ζωή του εκτός Αθήνας και Θεσσαλονίκης. Ολος αυτός ο θόρυβος, όσο κακόηχος κι αν γίνεται πολλές φορές, κάνει καλό γιατί δίνει θάρρος και ανοίγει μυαλά».
Για τον 53χρονο Σταύρο, τακτικό θαμώνα στις προβολές του Κουκακίου, υφίσταται μια όχι απόλυτη, αλλά πάντως υπαρκτή ηλικιακή διαχωριστική γραμμή. «Τα παιδιά που είναι 20 ή 30 χρόνων αποτελούν μια πολύ διαφορετική ιστορία σε σχέση με εμάς, τους σημερινούς πενηντάρηδες ή τους εξηντάρηδες. Οι τελευταίοι έχουμε έντονες μνήμες από μια εποχή που δεν ήταν εύκολη, απουσίαζε καθολικά η έννοια της ορατότητας, ενώ αντίθετα βασίλευε ο φόβος και το στίγμα του AIDS, αλλά και τα περιθώρια κατανόησης από τους γονείς ήταν πολύ περιορισμένα. Είναι φυσικό, λοιπόν, ένας γκέι γεννημένος το 1965 ή το 1970 να έχει καταστρώσει ασυνείδητα μέσα του ένα πλάνο ζωής που δεν περιελάμβανε τον γάμο ή ακόμη περισσότερο την απόκτηση παιδιών.
Θέλω να πω ότι αισθάνεται ήδη τυχερός που επιβίωσε από τη λαίλαπα του AIDS, έχει πέντε φίλους και πάει διακοπές. Αλλα ήταν τα ζητούμενα το 1990 και άλλα είναι σήμερα. Αντίθετα, ένας τριαντάρης του 2024 που μεγάλωσε μέσα στο Ιντερνετ και το Netflix, όπου σε κάθε δεύτερη streaming σειρά υπάρχει κι ένας ευχάριστος, θετικός γκέι χαρακτήρας, να μπορεί να ταυτιστεί περισσότερο με τις προωθούμενες νομοθετικές πρωτοβουλίες. Δεν σας ακούγεται απόλυτα φυσικό;».
Το τίμημα του κρυφτού
Ο Αλκης, συνομήλικος του Σταύρου, συμφωνεί σε γενικές γραμμές: «Νομίζω ότι ποτέ δεν πήραμε στα σοβαρά θέματα όπως ο γάμος ή τα παιδιά, καθώς μας έκαιγαν άλλα ζητήματα πολύ πιο σοβαρά. Το να κρύβεσαι όλη σου τη ζωή φοβούμενος μη σε πάρουν χαμπάρι, είναι βαρύ πράγμα. Οι συνέπειες μιας τέτοιας αποκάλυψης θα ήταν καταστροφικές για πολλούς από εμάς· είδαμε, άλλωστε, πολλούς συνομηλίκους μας να διώχνονται από το σπίτι τους, να αποξενώνονται από τις οικογένειές τους όταν έγινε η αποκάλυψη… Ωστόσο, εγώ πάντα σκεφτόμουν το ζήτημα των δικαιωμάτων και πάντα το είχα στο πίσω μέρος του μυαλού μου. “Τώρα δεν γίνεται, στο μέλλον όμως μπορεί, είναι ζήτημα πολιτισμού”, εκλογίκευα. “Κατόπι –στην τελειοτέρα κοινωνία– κανένας άλλος καμωμένος σαν εμένα βέβαια θα φανεί κι ελεύθερα θα κάμει”, έλεγε ο σπουδαίος Καβάφης. Κάπως έτσι σκεφτόμουν κι εγώ. Και η ώρα έφτασε…».
Ολοι οι «κανόνες», πάντως, έχουν και τις εξαιρέσεις τους: ο νεότερος Γιάννης (33) είναι πολύ πιο επιφυλακτικός να ανοιχτεί στο επαγγελματικό του περιβάλλον ή ακόμη περισσότερο να βάλει το θέμα του γάμου στη συζήτηση με τον σύντροφό του Μιχάλη (47) – εν μέρει, πιστεύει, εξαιτίας της έντονης μάτσο κουλτούρας που επιβιώνει σε συγκεκριμένους επαγγελματικούς χώρους. Ο Γιάννης είναι γιατρός και μπορεί να μιλάει για ώρες για τα έντονα ομοφοβικά «καλαμπούρια» των συναδέλφων του.
Η Αρετή και η Κατερίνα, 52 και 37 ετών αντίστοιχα, είναι ζευγάρι εδώ και 14 χρόνια, έχοντας καταφέρει κάτι οριακά εξωπραγματικό: αν και συζούν σχεδόν από την αρχή, οι οικογένειές τους θεωρητικά δεν γνωρίζουν απολύτως τίποτα για τη σχέση. «Νομίζω στην ελληνική οικογένεια είναι αρκετά ισχυρό το ένστικτο της αυτοσυντήρησης. Προτιμούν να μην ξέρουν από το να ξέρουν», λέει η Αρετή, που σπεύδει να προσθέσει ότι η δική της περίπτωση είχε το πλεονέκτημα ότι οι δικοί της ζουν εκτός Αθηνών, σε νησί του Ανατολικού Αιγαίου. «Αλλά ο πραγματικός… άθλος είναι της Κατερίνας, το πατρικό σπίτι της οποίας απέχει από το δικό μας περίπου δέκα λεπτά με το αυτοκίνητο. Κι όμως, αυτοί οι άνθρωποι, γονείς και αδέλφια, έχουν επιλέξει να μη ρωτάνε, να μη ζητούν να επισκεφθούν το σπίτι της κόρης και της αδελφής τους, έχουν βοηθήσει με τον τρόπο τους στη δική μας συνύπαρξη και ευτυχία κι αυτό τους το αναγνωρίζω». Δεν θα ήταν όλα πιο απλά αν είχαν μιλήσει στους δικούς τους; «Σε μια ιδανική εξέλιξη της ιστορίας, σίγουρα ναι. Αλλά καμία από τις δύο πλευρές δεν το διακινδυνεύει».
Η Κατερίνα σπεύδει να προσθέσει ότι και στις δύο οικογένειες υπάρχουν αρκετά ισχυρά στοιχεία ομοφοβίας, που δεν επιτρέπουν μεγάλα περιθώρια ελιγμών και ανάληψης ρίσκου. «Νομίζω ελάχιστοι γιοι και κόρες της γενιάς μας ήταν έτοιμοι να θυσιάσουν τον οικογενειακό δεσμό. Προχωρήσαμε με αμοιβαία ζωτικά ψεύδη και δεν το λέω απαραιτήτως για καλό», συμπληρώνει η Αρετή. «Αλλά για πολλούς και για πολλές από μας ήταν ο μόνος δρόμος». Παρ’ όλα αυτά, τις ρωτάω αν τους περνάει από το μυαλό ο γάμος και τα παιδιά, τώρα που φαίνεται να ανοίγει κι επίσημα ο δρόμος. «Ο γάμος μάλλον όχι, αν και ποτέ μη λες ποτέ», απαντάει και για τις δύο η Κατερίνα. «Αλλά τα παιδιά, ναι». Επομένως αισθάνονται ότι τους αφορά η ισότητα στον γάμο; «Προφανώς!», σχεδόν ουρλιάζουν και σκάνε στα γέλια από τη χαρά τους.
Η πίκρα όσων δεν πρόλαβαν την πρόοδο
Αυτού του είδους τα «προσαρμοσμένα» πλάνα ζωής δεν είναι πάντα χωρίς κόστος. Ο Λύο Καλοβυρνάς είναι ψυχοθεραπευτής, σύμβουλος σχέσεων, συγγραφέας και μεταφραστής· τα βιβλία του «Οταν η αγάπη τολμά να πει το όνομά της» και το πιο πρόσφατο, το «Ολες μας», αμφότερα από τις εκδόσεις Gutenberg, αποτελούν συμπαγείς απόπειρες μιας συγκροτημένης αποτύπωσης της ομοφυλόφιλης εμπειρίας στην Ελλάδα του σήμερα. Καθώς από το 2008 οργανώνει ομάδες προσωπικής ανάπτυξης και βιωματικά εργαστήρια για γκέι άνδρες, του ζητάω τη δική του αποτίμηση αυτής της πυκνής εμπειρίας: «Τα περισσότερα, αν όχι όλα, τα ΛΟΑΤΚΙ+ άτομα ταλανιζόμαστε από μια επίμονη αίσθηση χαμένου χρόνου, χαμένων ευκαιριών. Μας πήρε πολλά χρόνια, ενίοτε δεκαετίες, μέχρι να καταφέρουμε να αποτινάξουμε από πάνω μας τη βαθιά ντροπή με την οποία γαλουχηθήκαμε ώστε επιτέλους να αρχίσουμε να ζούμε μια ζωή ολόκληρη, όχι κουτσουρεμένη, κρυφή, ενοχική. Στον βαθμό που δεν το έχουμε καταφέρει ακόμη και δεν ζούμε καλά στο τώρα μας, εξακολουθούμε να πορευόμαστε μετανιώνοντας για τα όσα δεν ζήσαμε· αισθανόμαστε πικρία, απαισιοδοξία και ένα βαθύ παράπονο για τις εξελίξεις και την πρόοδο που αναμφισβήτητα συντελούνται γύρω μας όσον αφορά την ευρύτερη κοινωνική αποδοχή της ομοφυλοφιλίας, σαν να μη μας αφορά, σαν να χάσαμε το τρένο. Οταν νιώθουμε ότι μας προσπέρασε η ζωή, είναι πιο δύσκολο να συμφιλιωθούμε με το ότι οι άλλοι χαίρονται τη ζωή τους χάρη στη μεγαλύτερη ελευθερία που υπάρχει σήμερα. Είναι απείρως πιο εύκολο να μεμψιμοιρούμε για το παρελθόν παρά να κάνουμε στο παρόν τη δύσκολη δουλειά τού να ξεπεράσουμε τα εσωτερικά και εξωτερικά εμπόδια που περιορίζουν την ελευθερία μας. Δεν είναι όμως όλοι έτσι· τα τελευταία 15 χρόνια που δουλεύω ψυχοθεραπευτικά με ΛΟΑΤΚΙ άτομα, γνωρίζω γκέι άνδρες άνω των 40 και των 50 που αποδέχθηκαν τον εαυτό τους και πήραν, επιτέλους, τη ζωή στα χέρια τους. Αυτοί οι γκέι άνδρες χαίρονται με τις εξελίξεις κι επειδή ζουν με περισσότερη εσωτερική ηρεμία και αυτοπραγμάτωση στο τώρα τους, δεν τους απασχολεί πλέον το χαμένο παρελθόν».