«Συγχώρεσε τον εαυτό σου», λέει μεταξύ άλλων σε ένα βίντεο 23 δευτερολέπτων ο ιδρυτής σελίδας αυτοβελτίωσης, η οποία στο Instagram έχει περισσότερους από 157.000 ακολούθους, «συγχώρεσε τον εαυτό σου για τις φορές που δέχθηκε να πάρει λιγότερα από ό,τι άξιζε». Ο τίτλος της σελίδας είναι «πρακτική ψυχολογία», και στην περιγραφή του προφίλ ο ίδιος γράφει «φτάνοντας τους ανθρώπους στην καλύτερη εκδοχή τους» και «σε βοηθάω να πετύχεις τους στόχους του 2024».
Στο συγκεκριμένο βίντεο, ο «βοηθός αυτοβελτίωσης» βρίσκεται στην Ινδονησία, και όσο μιλάει για την ανάγκη συγχώρεσης του εαυτού, μια μεταμοντέρνα εκδοχή της άφεσης αμαρτιών που έρχεται στην οθόνη του κινητού σου, μουσκεύεται από τη βροχή, ενώ πίσω του πανύψηλοι φοίνικες ανεμίζουν. Αντίστοιχες προτροπές και συμβουλές στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης δεν έχουν πάντα τόσο εντυπωσιακή παρουσίαση, αλλά αποτελούν πλέον πολύ συχνό φαινόμενο. Κάθε μέρα, εκατομμύρια χρήστες των social media, και δη του Instagram, έρχονται αντιμέτωποι με θέματα που αφορούν τη σχέση με τον εαυτό τους και με άλλους, συχνά χωρίς καν να το έχουν ζητήσει.
Γιατί ερωτεύεσαι ανθρώπους που δεν είναι συναισθηματικά διαθέσιμοι; Πώς λειτουργεί μια κρίση πανικού; Πώς μπορεί να μοιάζει η συναισθηματική κακοποίηση; Συμβουλές για να διαχειριστείς την εποχική κατάθλιψη. Μοναχικότητα ή μοναξιά; Είναι ο πρώην σου νάρκισσος; Ηταν η σχέση σου τοξική; Εχεις παιδικά τραύματα; Σε ποιον τύπο δεσμού ανήκεις σύμφωνα με τη θεωρία προσκόλλησης; Απλοί τρόποι για να βελτιώσεις την ψυχολογία σου.
Αμέτρητες σελίδες, στα αγγλικά, στα ελληνικά και σε άλλες γλώσσες, εμφανίζονται «απρόσκλητες» στο feed σου –κάποιες χορηγούμενες, άλλες επειδή έχουν κάνει like οι διαδικτυακοί σου φίλοι– και προσφέρουν ψυχανάλυση στη μορφή 10 αλλεπάλληλων εικόνων το πολύ, όσο είναι το επιτρεπόμενο όριο για κάθε ανάρτηση. Συμβουλές για μια καλύτερη ζωή από συγγραφείς ή life coaches, προφίλ που προωθούν την αυτοβοήθεια, ψυχαναλυτές από διάφορες χώρες του κόσμου που μέσω Instagram διαφημίζουν τη δουλειά τους, ινφλουένσερ και σκιτσογράφοι που μέσω χιούμορ καταπιάνονται με επιστημονικούς όρους της ψυχιατρικής, κάνοντάς τους πιο εύπεπτους για το ευρύ κοινό. Εχει γίνει η ψυχολογία «ποπ»; Πριν από περίπου ενάμιση χρόνο, ο κλινικός ψυχολόγος Παντελής Μαδίκας δημιούργησε το επαγγελματικό του προφίλ στο Instagram. Κάθε 3-5 μέρες αναρτά posts στα οποία κάθε φορά καταπιάνεται με άλλο θέμα, επιχειρώντας να αποσαφηνίσει κάποιους όρους στους σχεδόν 21.000 ακολούθους της σελίδας του.
Η κατάθλιψη
Στην ανάρτηση που αφορά τις καταθλιπτικές σκέψεις, γράφει: «Η κατάθλιψη είναι μια πολύπλοκη και προσωπική εμπειρία και οι σκέψεις των ανθρώπων μπορεί να ποικίλλουν σε μεγάλο βαθμό. Μια σύντομη ματιά στις κοινές σκέψεις προσφέρει κατανόηση του ψυχικού κόσμου των ατόμων που πλήττονται». Στις υπόλοιπες πέντε φωτογραφίες μεταφέρει κάποιες σχετικές σκέψεις σε εισαγωγικά, ενώ στην περιγραφή κάτω από την ανάρτηση δίνει περισσότερες πληροφορίες για το θέμα, τονίζοντας πως οι θεραπευτικές παρεμβάσεις στοχεύουν στη διακοπή του φαύλου κύκλου που δημιουργούν οι αρνητικές σκέψεις.
Σε άλλες αναρτήσεις γράφει για διάφορα θέματα – από την καταναγκαστική σεξουαλική συμπεριφορά και το σύνδρομο θρησκευτικού τραύματος μέχρι και το δευτερογενές τραύμα, την υπεραναπλήρωση και την αυτοφροντίδα, μεταξύ άλλων. Για τον κ. Μαδίκα, η επαγγελματική χρήση του Instagram έχει δύο σημαντικά θετικά στοιχεία.
Αμέτρητες σελίδες εμφανίζονται στα social media και προσφέρουν ψυχανάλυση στη μορφή 10 αλλεπάλληλων εικόνων.
«Μοιράζομαι κάποιες γνώσεις, απομυθοποιούμε κάποιους όρους, τις λέξεις “τραύμα” ή “κατάθλιψη” ή “ναρκισσιστής” τις χρησιμοποιούμε κάποιες φορές με λάθος τρόπο – μου δίνεται η ευκαιρία να τις ξεκαθαρίσω λίγο», δηλώνει στην «Κ». Από την άλλη, καθώς είναι ελεύθερος επαγγελματίας, είναι ένας τρόπος να προωθήσει τον εαυτό του και τη δουλειά του. «Αντί να πληρώνω έναν διαφημιστή, μπορώ να δημοσιεύσω ό,τι θέλω όποτε το θέλω», αναφέρει, τονίζοντας πως τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης βοηθούν και στην αλληλεπίδραση με τον κόσμο. Πιο εύκολα θα τον βρει κάποιος μέσω Instagram, παρά από τον Χρυσό Οδηγό, ενώ πολύ συχνά δέχεται σχόλια για το πόσο κάποια ανάρτηση υπήρξε βοηθητική στους χρήστες του μέσου.
Αλλά δεν σημαίνει πως η παραπάνω εξοικείωση με κάποιους όρους της ψυχολογίας ή της ψυχιατρικής, ακόμα και στις περιπτώσεις που αυτοί μεταφέρονται με ακρίβεια και σωστή επεξήγηση, θα οδηγήσει κάποιον στη θεραπεία. Συχνά, μπορεί απλά να οδηγήσει σε περαιτέρω παρανόηση, λένε ψυχίατροι στην «Κ».
«Ο κόσμος θέλει με τρεις κουβέντες να τελειώνει, είμαστε μια κοινωνία που δεν θέλει πολύ σύνθετα πράγματα, μένουν στο πιο επιφανειακό επίπεδο αλλά πάντα εμπλέκεται και ένας ασυνείδητος παράγοντας που παίζει ρόλο – με αυτές τις συνταγές δεν θα τον βρεις», τονίζει ο ψυχίατρος-ψυχαναλυτής Σάββας Σαββόπουλος.
Τοξικές σχέσεις
Ενα παράδειγμα όρου που αναφέρεται αρκετά και με ευκολία είναι το ψυχοσωματικό νόσημα, σημειώνει. «Αλλά αυτό είναι ολόκληρη υποειδικότητα της ψυχιατρικής, το ίδιο ισχύει και με έννοιες όπως είναι ο “ναρκισσισμός” ή οι “τοξικές σχέσεις”», επισημαίνοντας ότι οι περισσότερες σχέσεις που πλέον στη δημόσια σφαίρα χαρακτηρίζονται ως τοξικές συχνά είναι σαδομαζοχιστικές. «Κάποιος που έχει ένα ναρκισσιστικό πρόσωπο ως σύντροφο μπορεί να έχει ανάγκη να εμπλέκεται σε τέτοια σχέση για να τιμωρεί τον εαυτό του, δεν διαλέγει κατά τύχη ένα τέτοιο άτομο και για αυτό δεν μπορεί να απεμπλακεί», εξηγεί ο κ. Σαββόπουλος. Είναι δύσκολες συνθήκες οι παραπάνω, τονίζει, και η λύση απεμπλοκής δεν βρίσκεται σε «συνταγές» στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης.
Η τάση για αυτές τις «συνταγές» δεν είναι καινούργια, ούτε περιορίζεται στο Instagram, λέει στην «Κ» ο ψυχίατρος-παιδοψυχίατρος Αθανάσιος Αλεξανδρίδης. «Είναι και πολλοί που έχουν κανάλια στο YouTube, σελίδες στο Facebook, είναι τεράστιος ο αριθμός ανθρώπων που σε κάποιες περιπτώσεις είναι θεραπευτές, σε άλλες life coaches που δίνουν συμβουλές», σημειώνει. Τις περισσότερες φορές, αυτό που συμβαίνει είναι ότι υποτίθεται πως κάποιος βρίσκει μια εξήγηση για αυτό που είναι – «σε σπάνιες περιπτώσεις μπορεί να βοηθήσει κάποιον να σκεφτεί κάτι για τον εαυτό του, οι άνθρωποι προσπαθούν με όλα αυτά να αποφύγουν την ουσιαστική έκθεση εαυτού που κυρίως γίνεται σε ένα πλαίσιο ψυχαναλυτικής ψυχοθεραπείας».
Δεν αποκλείεται σε περιπτώσεις να γίνεται ορθή παρουσίαση του περιεχομένου κάποιων όρων, κι αυτό να μπορεί να βοηθήσει τους αποδέκτες, σημειώνει ο ίδιος. «Αλλά ο σκοπός είναι να μη μένει κανείς στο πρώτο επίπεδο. Εδώ και δεκαετίες έχει καθιερωθεί ως όρος το οιδιπόδειο. Λένε εύκολα “α, έχω οιδιπόδειο” κι όμως συνεχίζουν να είναι εξαρτημένοι από τη μαμά ή τον μπαμπά τους»…
«Παγίδα» για λάθος αυτοδιαγνώσεις
Η σημαντική αύξηση της «ποπ» ψυχολογίας στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης δεν αφορά μόνο το πώς θα επηρεάσουν οι διάφορες σχετικές αναρτήσεις κάθε χρήστη ξεχωριστά, αλλά είναι ενδεικτική για την κοινωνία στην οποία ζούμε. «Μας υποχρεώνει να διερωτηθούμε πάνω στις κοινωνικές συνθήκες που καθιστούν δυνατή τη συγκρότηση της διεύρυνσης μιας τέτοιας αγοράς εκλαΐκευσης και ειδικότερα πάνω στους κοινωνικούς καθορισμούς αυτής της μαζικής κατανάλωσης τέτοιου είδους ψυχολογικού τύπου πολιτισμικών “αγαθών”», λέει στην «Κ» ο καθηγητής Κοινωνιολογίας στο ΕΚΠΑ, Νίκος Παναγιωτόπουλος.
Οι σύντομες, υπό κωδικοποιημένη μορφή διατυπώσεις και συνθέσεις σκέψεων, που δεν παρέχουν παρά αποσπασματικές ψυχολογικές γνώσεις, σημειώνει, δημιουργούν μια μαζική ψυχολογική κουλτούρα η οποία συμβάλλει και επηρεάζει τον εμπλουτισμό της ενδοσκόπησης. «Εχει επιπτώσεις στην κοινωνική κωδικοποίηση της προσωπικής έκφρασης, στον προσδιορισμό της ατομικής ταυτότητας, στη διαμόρφωση της αντίληψης του εαυτού μας, του άλλου, και των διαπροσωπικών σχέσεων», εξηγεί.
Ο κ. Σαββόπουλος τονίζει ότι ο πολιτισμός που έχουμε είναι «ναρκισσιστικός – βασίζεται πάνω στο άτομο». Για τον κ. Παναγιωτόπουλο, αυτή η πολιτιστική, ψυχολογικής προοπτικής, επεξεργασία συμβολικών κωδικών που διαμορφώνουν και ελέγχουν «τους τρόπους θέασης, συνεννόησης, αίσθησης, σκέψης» παρέχεται με τέτοιους όρους στους πολίτες ώστε η αλλαγή στον τρόπο προσδιορισμού του εαυτού μας να βιώνεται ως μέρος της αυτονομίας του ατόμου, το οποίο μπορεί να ερμηνεύει τη ζωή του με έναν τρόπο καθαρά υποκειμενικό. «Το “εγώ” αποδεσμεύεται από αντικειμενικές δεσμεύσεις και καταναγκασμούς και καθίσταται πεδίο-πηγή συνεχώς πιο ενδιαφερουσών “ψυχολογικών” αφηγήσεων», δηλώνει.
Δεν θα μπορούσε να γίνει αλλιώς, συμπληρώνει, γιατί η συγκεκριμένη αγορά αναπτύσσεται στη σημερινή εποχή «της λατρείας του ατόμου και του “ατομικισμού”, σε μια εποχή που κυριαρχεί η φιλοσοφία της ιστορίας η οποία αναγνωρίζει την κοινωνία αποκλειστικά και μόνο ως το προϊόν των δράσεων μεμονωμένων φορέων», σημειώνει ο κ. Παναγιωτόπουλος. Για τον κ. Παντελή Μαδίκα, παρότι και ο ίδιος χρησιμοποιεί το Instagram τόσο για λόγους διαφήμισης της δουλειάς του, όσο και για να βοηθήσει στην εξοικείωση του κόσμου με την ψυχοθεραπεία, όπως λέει στην «Κ», η διάχυση της ψυχολογίας και επιστημονικών όρων στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης είναι δίκοπο μαχαίρι. Από τη μία πλευρά, είναι ωραίο να μαθαίνει ο κόσμος πράγματα για την ψυχολογία και τον εαυτό του, αναφέρει. «Από την άλλη, μπορεί να διαβάσει κάποιος για το τραύμα, παραδείγματος χάριν, και να διαγνώσει τον εαυτό του λανθασμένα με τραύμα, και αυτό να του δημιουργήσει ακόμα περισσότερο άγχος για την ψυχική του κατάσταση».
Αλλά ο κοινωνιολόγος κ. Παναγιωτόπουλος θεωρεί ότι ελλοχεύει και ένας κίνδυνος μεγαλύτερος ακόμα και από ανακριβείς αυτοδιαγνώσεις. Δεν αποκλείει η νέα αυτή αγορά, όπως λέει, να έχει σε ατομικό επίπεδο θετικές συνεισφορές, οι οποίες τονίζει ότι εξαρτώνται άμεσα από τις γνωστικές και πολιτισμικές δυνατότητες του αποδέκτη.
Αλλά δεν είναι αρκετές. «Μέσα σε ένα τέτοιο πλαίσιο», λέει στην «Κ», «όλα μας πείθουν πως η διάχυση αυτής της “ποπ” ψυχολογίας συμβάλλει εξ αντικειμένου στην αποκοινωνικοποίηση των ατόμων, στην αποδυνάμωση των κοινωνικών συστημάτων αλληλεξάρτησης, των δεσμών που συνδέουν τα άτομα με τις ομάδες τους». «Καθώς στο όνομα της υπεράσπισης της ατομικής ελευθερίας και ανάπτυξης», συμπληρώνει, «τελικά προωθείται η ανάπτυξη της απολογίας του “εγώ”».