Εικονογράφηση: Loukia Kattis
Ακούστε το άρθρο
– Μ. 33 ετών: Είμαι σπίτι και ξεκουράζομαι. Εσύ;
– Αννίτα 16 ετών: – Κοπάνα, χαχαχα. Σχολείο χάλια, καταλαβαίνεις.
– Μ: Ωραία. Kαλά έκανες. Θες να ανταλλάξουμε φωτό;
– A: Ξεκόλλα. Τώρα ξεκινήσαμε να μιλάμε. Τι τη θες τη φωτό δλδ;
– M: Να κ….με
Ο παραπάνω πραγματικός διάλογος ανάμεσα σε μια 16χρονη και έναν 33 χρονο, οι οποίοι μόλις έχουν αρχίσει να μιλούν σε ένα ανώνυμο τσατ, είναι ένας από τους πολλούς που καταγράφηκαν σε διαδικτυακή έρευνα του «Χαμόγελου του Παιδιού» για την προσέλκυση των ανηλίκων μέσα από πλατφόρμες ανώνυμου Chat και Social Media.
Στην έρευνα η οποία πραγματοποιήθηκε το 2023 και τα συμπεράσματά της παρουσιάστηκαν επικαιροποιημένα πριν από λίγες ημέρες, συμμετείχαν 11 μαθήτριες-εθελόντριες, ηλικίας 15 ως 17 ετών.
Με τη σύμφωνη γνώμη των γονέων τους και με αυστηρή παράλληλη επιτήρηση από εξειδικευμένους επαγγελματίες, οι μαθήτριες διαχειρίστηκαν τρία υποθετικά προφίλ ευάλωτων, ανήλικων κοριτσιών, με τα οποία άρχισαν να συνομιλούν με μεγαλύτερούς τους άνδρες, σε ανώνυμα τσατ.
«Είναι πολύ εύκολο μια έφηβη να βιώσει σεξουαλική παρενόχληση στο διαδίκτυο μέσα σε ελάχιστο χρόνο. Δεν χρειάζεται καν το dark web».
Πραγματοποιήθηκαν 88 συνομιλίες, όπου οι χρήστες γνώριζαν ότι μιλούν με ανήλικη. 51 χρήστες (58%) είχαν μέσο όρο ηλικίας τα 37 έτη. 14 χρήστες (16%) είχαν μέσο όρο ηλικίας τα 41 έτη. Σε αυτή την τελευταία ομάδα, σε πέντε συνομιλίες (35%) έγινε grooming –διαδικτυακή αποπλάνηση από ενήλικο σε παιδί με σκοπό τη διά ζώσης συνάντηση–, σε δύο (14%) υπήρχε πίεση αποστολής φωτογραφικού υλικού της ανήλικης, σε δύο (14%) εστάλη άσεμνο υλικό στην ανήλικη και στις υπόλοιπες πέντε (35%) υπήρχε σεξουαλικοποίηση της συζήτησης.
Συμπερασματικά, μία στις έξι συνομιλίες, με μέσο όρο ηλικίας του άνδρα χρήστη, τα 41 έτη, προχώρησε σε σεξουαλικοποίηση της συζήτησης ή κάποια μορφή συνομιλίας παραβιαστική για τα παιδιά.
«Οπως υποψιαζόμασταν και τελικά διαπιστώσαμε, είναι πολύ εύκολο μια έφηβη να βιώσει σεξουαλική παρενόχληση στο διαδίκτυο μέσα σε ελάχιστο χρόνο. Δεν χρειάζεται καν το dark web» λέει στην «Κ» η Τζωρτζίνα Τσάγκα, συντονίστρια της ομάδας των μαθητριών.
Σύμφωνα και με την Ιωάννα Γκίκα, ψυχολόγο στο «Χαμόγελο του Παιδιού», το 2023 ο οργανισμός στήριζε ένα παιδί κάθε δύο ημέρες, το οποίο αντιμετώπιζε διαδικτυακό κίνδυνο, από catphising (ηλεκτρονικό «ψάρεμα» παιδιών, με στόχο τη σεξουαλική εκμετάλλευση), sexting και sextorion, μέχρι cyber bullying.
«Ντραπήκαμε από αυτά που είδαμε και διαβάσαμε»
Οι διάλογοι που ανέπτυξαν οι μαθήτριες αποκαλύπτουν μία ραγδαία κλιμάκωση
-Αλεξία, 14 χρονών: Κάνω ενόργανη και σύγχρονο χορό.
-Π. 37 ετών: Α, θα έχεις σωματάρα τότε.
-Α.: Ε, δεν ξέρω. Δεν βγαίνω καλή στις φωτό όμως.
-Π.: Θα ήθελες να μου στείλεις μία;
-Α.: Ντρέπομαι.
-Π.: Ελαααααααααα, σε παρακαλώ.
-Α.: Το έκανε η κολλητή μου και δεν πήγε πολύ καλά.
-Π.: Αλλο η κολλητή σου, άλλο εσύ. Τώρα με εμάς, θα δεις. Στείλε μου σε παρακαλώ.
-Α.: Δεν νομίζω ότι μπορώ να σε εμπιστευτώ.
-Π.: Στείλε να σε δω, όπως με είδες κι εσύ.
-Α.: Δεν το έχω ξανακάνει.
– Π.: Δεν θα γίνει κάτι. Αλήθεια. Σε παρακαλώ πολύ όμως.
-A.: Σου έχουν στείλει άλλες κοπέλες της ηλικίας μου;
– Π.: Ναι.
Οπως εξηγεί η κ. Γκίκα: «Αυτά τα τσατ είναι στημένα για να βρίσκει εύκολα κάποιος αυτού του είδους την αλληλεπίδραση».
Αν το παιδί δεν είναι τόσο δεκτικό, θα σπαταλήσει όσο χρόνο απαιτείται για να το πείσει. Οι περισσότεροι δράστες που συλλαμβάνουμε είναι άνθρωποι άεργοι, χωρίς οικογένειες, όλη μέρα σπίτι, μπροστά από έναν υπολογιστή.
Συχνά, εκδηλωνόταν δυσφορία εκ μέρους των ανδρών χρηστών αν η κουβέντα δεν σεξουαλικοποιούνταν γρήγορα. Οπως περιγράφει η Ε., 17 ετών, η οποία συμμετείχε στο εγχείρημα: «Σε κάποιες συνομιλίες υπήρξε έντονο το στοιχείο της πίεσης, ακόμα και του φόβου. Πολλές φορές ντραπήκαμε από αυτά που είδαμε και διαβάσαμε».
Ο Βασίλης Παπακώστας, διευθυντής της Δίωξης Ηλεκτρονικού Εγκλήματος, με την οποία συνεργάζεται το «Χαμόγελο του Παιδιού», λέει μιλώντας στην «Κ» πως αν ένας χρήστης καταφέρει να βρει δίοδο επικοινωνίας με ένα παιδί στο διαδίκτυο, τότε θα συνεχίσει να προσπαθεί συστηματικά και επίμονα να μιλήσει μαζί του.
«Αν το παιδί δεν είναι τόσο δεκτικό, θα σπαταλήσει όσο χρόνο απαιτείται. Οι περισσότεροι δράστες που συλλαμβάνουμε είναι άνθρωποι άεργοι, όλη μέρα σπίτι, μπροστά από έναν υπολογιστή».
Οι επώνυμες πλατφόρμες οδηγούν στις ανώνυμες
Πώς λειτουργούν όμως τα ανώνυμα τσατ ή δωμάτια ανώνυμης περιήγησης;
O κ. Παπακώστας εξηγεί πως βρίσκονται εύκολα, με μια απλή αναζήτηση στο διαδίκτυο και δίνουν στον χρήστη το δικαίωμα να αρχίσει να μιλά αμέσως με άλλους χρήστες, χωρίς να απαιτείται εγγραφή. «Είναι πλατφόρμες οι οποίες δεν είναι υποχρεωμένες από τον νόμο να κρατούν τα στοιχεία των χρηστών, παρέχοντάς τους έτσι ανωνυμία. Συνδέεσαι, στέλνεις το μήνυμα και μετά… δεν υπάρχεις» σημειώνει, προσθέτοντας πως οι τεχνικές απόκρυψης στο διαδίκτυο είναι πολλές. «Αυτό δεν σημαίνει ότι οι δράστες δεν συλλαμβάνονται στο τέλος, καθώς πολλές φορές σε κάποια από τα βήματά τους δεν είναι προσεχτικοί. Ειδικά όταν αποστέλλουν δικό τους προσωπικό υλικό».
Σε πολλές περιπτώσεις της συνομιλίας σε ανώνυμο τσατ έχει προηγηθεί προσέλκυση του ανήλικου σε μια μία από τις δημοφιλείς στους έφηβους social media πλατφόρμες. Μόλις «καλλιεργηθεί» το έδαφος, ο χρήστης προσκαλεί το πιθανό θύμα στο ανώνυμο τσατ. Υπάρχει όμως και άλλος διαδεδομένος τρόπος. «Πολλοί ενήλικοι “ψαρεύουν” παιδιά μέσα από πλατφόρμες παιχνιδιών. Παίζουν για λίγο μαζί τους, τα κολακεύουν λέγοντάς τους “Τι φοβερός παίκτης που είσαι” και στη συνέχεια τα καλούν να μιλήσουν ιδιωτικά».
Σε κάθε περίπτωση, σύμφωνα με τον κ. Παπακώστα, η σεξουαλική παρενόχληση στο διαδίκτυο είναι ένα φαινόμενο σε διαρκή άνοδο. Το 2023 η Δίωξη Ηλεκτρονικού Εγκλήματος ασχολήθηκε με 300 υποθέσεις οι οποίες είχαν να κάνουν με πορνογραφία ανηλίκων ή σεξουαλική παρενόχλησή τους στο διαδίκτυο. «Το sextortion (εκβιασμός με προσωπικό υλικό σεξουαλικής φύσης) είναι επίσης φαινόμενο που καλπάζει. Δυστυχώς, έχουμε αρχίσει να έχουμε και ανήλικους δράστες. Από τις 300 δικογραφίες, οι 30 ήταν σε βάρος μαθητών ηλικίας ως 17 ετών» περιγράφει ο κ. Παπακώστας.
«Το διαδίκτυο ξεδιψά την περιέργεια των εφήβων»
Οσο για τους λόγους που ένας έφηβος μπορεί να βρεθεί τελικά να ακολουθεί ένα σκοτεινό μονοπάτι σε ένα ανώνυμο τσατ, η Μ., 17 ετών, μέλος της ερευνητικής ομάδας, σημειώνει πως «πολλοί από τους φίλους και τους συμμαθητές μας επιλέγουν τα τσατ ως τρόπο επικοινωνίας, νέων γνωριμιών ή απλώς για να περνά η ώρα».
Η έλλειψη εποπτείας από την οικογένεια παίζει κεφαλαιώδη ρόλο. Επίσης, ο χρόνος που δαπανά ένα παιδί στην οθόνη είναι ευθέως ανάλογος με τον τρόπο που δαπανά ο γονιός του. Τα παιδιά λειτουργούν μιμητικά. Και τέλος, η εφηβεία είναι μια περίοδος γεμάτη προκλήσεις.
Η Μ., 16 ετών, προσθέτει: «Οι κίνδυνοι που αντιμετωπίσαμε υπήρξαν μόνο σε περιπτώσεις που είτε από αφέλεια, είτε από μοναχικότητα, είτε για να πάρουμε κάποιου είδους επιβράβευση, δώσαμε τελικά πιο προσωπικά στοιχεία, όπως την περιοχή όπου μένουμε, τα social media μας και κυρίως φωτογραφίες μας».
Για την ψυχολόγο κ. Γκίκα, το θέμα είναι πολυπαραγοντικό. «Η έλλειψη εποπτείας της χρήσης του διαδικτύου από την οικογένεια παίζει κεφαλαιώδη ρόλο. Επίσης, ο χρόνος που δαπανά ένα παιδί στην οθόνη είναι ευθέως ανάλογος με τον τρόπο που δαπανά ο γονιός του».
Ο κ. Παπακώστας σημειώνει επιπρόσθετα πως από την ασφάλεια του δωματίου τους, τα περισσότερα παιδιά δεν νιώθουν ότι κινδυνεύουν από κάτι. «Οι έφηβοι έχουν τρομερή περιέργεια να μάθουν τον κόσμο και το διαδίκτυο “ξεδιψά” άμεσα αυτήν την ανάγκη» λέει από την πλευρά της η κ. Τσάγκα, συντονίστρια της ομάδας των μαθητριών.
Τι πρέπει να κάνουν οι γονείς
Το κομμάτι της θωράκισης απέναντι σε αυτούς τους κινδύνους ήταν ένα από τα θέματα που ήθελε να αναδείξει η ομάδα της έρευνας.
Είναι εξαιρετικά σημαντικό ένας γονέας να εξηγήσει σε ένα παιδί που έχει πέσει θύμα σεξουαλικής παρενόχλησης πως δεν φταίει σε καμία περίπτωση για αυτό που του συνέβη.
«Αν υπάρχει εμπιστοσύνη προς τους γονείς, τα παιδιά θα μιλήσουν» λέει η κ. Γκίκα εξηγώντας πως «η σεξουαλική παρενόχληση στο διαδίκτυο παραμένει ένα θέμα ταμπού και συχνά τα παιδιά φοβούνται μια ενδεχόμενη ακύρωση αν συζητήσουν το θέμα. Αντιδράσεις του τύπου “Μη μάθω ότι σου συνέβη κάτι τέτοιο”, είναι εντελώς λανθασμένες. Η επανορθωτική εμπειρία είναι επίσης σημαντική. Μία απάντηση του τύπου: “Σβήσε τον λογαριασμό και μην ξαναμπλέξεις” απομακρύνει το παιδί από τον γονιό και το κάνει να νιώθει ενοχές. Είναι εξαιρετικά σημαντικό ένας γονέας να εξηγήσει πως το παιδί δεν φταίει σε καμία περίπτωση για αυτό που του συνέβη».
Η αναζήτηση συμβουλευτικής, ενημέρωσης και ψηφιακής εκπαίδευσης εκ μέρους των γονιών είναι καταλυτικός παράγοντας στο κομμάτι της πρόληψης.
Για τη μεγάλη σημασία της εμπιστοσύνης μας μίλησε και ο κ. Παπακώστας. «Τα παιδιά που δεν εμπιστεύονται ούτε την οικογένεια, ούτε τον δάσκαλο, ούτε την αστυνομία, είναι αυτά που πέφτουν πιο συχνά θύματα. Η εμπιστοσύνη αποδεικνύεται ισχυρότερη από τα φίλτρα γονικού ελέγχου. Τα οποία, πρέπει να εξηγήσεις γιατί τα βάζεις. Στο τέλος της ημέρας, αν ένα παιδί θέλει να ψάξει κάτι, θα το κάνει χρησιμοποιώντας το wi-fi από ένα άλλο σημείο ή από μια άλλη συσκευή, στο σχολείο, στο σπίτι του φίλου του ή στη βόλτα».