Ο όρος «τεχνητή νοημοσύνη» έχει πλέον καθιερωθεί: Βρίσκεται παντού, σε επιστημονικές δημοσιεύσεις, διαφημίσεις προϊόντων και υπηρεσιών, μέσα ενημερώσεως και πολιτικούς λόγους. Ο συνδυασμός των όρων «τεχνητός» και «νοημοσύνη» φαίνεται ότι προσδίδει βαρύτητα, αίγλη μαζί με μια δόση μυστηρίου. Εχει πάρει δεσπόζουσα θέση, όχι μόνο ως διαφημιστικό όργανο, αλλά και ως από μηχανής Θεός για τη δημιουργία ενός καινούργιου κόσμου. Προϊόντα υπερτερούν άλλων επειδή ενσωματώνουν «τεχνητή νοημοσύνη». Προβλήματα φαινομενικά ανυπέρβλητα βαίνουν προς λύση με τον νέο από μηχανής Θεό.
Από την άλλη πλευρά, υπάρχουν και οι Κασσάνδρες, με προβλέψεις για υποσκελισμό του ανθρώπου από την «τεχνητή νοημοσύνη». Οι θιασώτες και οι Κασσάνδρες συγκλίνουν σε έναν κόσμο του μέλλοντος όπου η τεχνητή νοημοσύνη θα αντικαταστήσει όχι μόνο τον ανθρώπινο νου αλλά και τον ίδιο τον άνθρωπο. Είναι εύλογο να αναρωτηθεί κανείς κατά πόσον τέτοιου είδους προβλέψεις είναι βάσιμες και πόσο σοβαρά πρέπει να τις παίρνει κανείς. Ας αρχίσουμε με τον όρο «τεχνητή νοημοσύνη». Ποια είναι η έννοια του όρου και τι σχέση έχει με τον άνθρωπο;
Το 1956 ο John McCarthy χρησιμοποίησε για πρώτη φορά τον όρο «τεχνητή νοημοσύνη» (ΑΙ), ορίζοντάς την ως «την επιστήμη και μηχανική της δημιουργίας έξυπνων μηχανών», οι οποίες εκτελούν ένα έργο, το οποίο, όταν εκτελείται από άνθρωπο απαιτεί νοημοσύνη. Επεξηγηματικά, ο McCarthy χρησιμοποίησε τον όρο «νοημοσύνη» ως την ικανότητα να επιτυγχάνονται υπολογιστικοί στόχοι, δηλαδή, αποτελέσματα βάσει συγκεκριμένων διαδικασιών. Στην πραγματικότητα, ο θόρυβος γύρω από το περιβόητο ΑΙ απορρέει από το πόσο έχει βελτιωθεί η δύναμη των υπολογιστικών συστημάτων.
Η τεχνολογική εξέλιξη είναι συνυφασμένη με την εμφάνιση του ανθρώπου στον πλανήτη μας. Ξεκινώντας από τον Αβακα, ίσως το πρώτο υπολογιστικό σύστημα το οποίο επινοήθηκε από τον άνθρωπο, τα υπολογιστικά συστήματα σήμερα συνδυάζουν τα εξής χαρακτηριστικά: ταχύτητα πράξεων, όγκο δεδομένων, ταχύτητα επικοινωνίας και απόσταση επικοινωνίας. Ο Αβακας χρησιμοποιείται για υπολογιστικές πράξεις με ταχύτητες συνυφασμένες με τις κινήσεις του ανθρώπινου χεριού, χωρίς τη δυνατότητα αποθήκευσης στοιχείων. Πέρασαν αιώνες μέχρι την κατασκευή του αργαλειού του Jacquard για να συνδυαστούν υπολογιστικές πράξεις με αποθήκευση στοιχείων, δηλαδή μνήμη.
Η ανθρώπινη εφευρετικότητα οδήγησε τον Babbage στην επινόηση της πρώτης υπολογιστικής «αναλυτικής μηχανής», η οποία συνδύαζε προγραμματισμό, πράξεις και αποθήκευση στοιχείων. Η τεχνολογία αυτή, βασισμένη σε μηχανικές κινήσεις και χρήση τροχαλιών και καρτών για την αποθήκευση και εκτέλεση εντολών, εξελίχθηκε σε ένα πολύπλοκο μηχανισμό κατά τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο. Ο πολεμικές ανάγκες (π.χ. πίνακες εμβέλειας πυροβολικού) οδήγησαν στην κατασκευή υπολογιστών οι οποίοι ενσωμάτωσαν ηλεκτρονικά εξαρτήματα και αποθήκευση προγραμμάτων. Η αντικατάσταση της μηχανικής κίνησης με ηλεκτρονική έδωσε τη δυνατότητα να εκτελούνται απλές διαδικασίες, όπως προσθέσεις και μεταφορά στοιχείων, με ηλεκτρονικές ταχύτητες, δηλαδή πολύ πιο γρήγορα.
Η χρήση του ηλεκτρισμού οδήγησε στην επινόηση εξαρτημάτων για την αποθήκευση στοιχείων, δηλαδή ηλεκτρονικής μνήμης. Σε αυτό το στάδιο, τα μηχανήματα ήταν ογκώδη και απαιτούσαν σημαντικές ποσότητες ενέργειας για τη λειτουργία τους. Ακολούθησε η δημιουργία των ολοκληρωμένων κυκλωμάτων, της μαγνητικής μνήμης και των μικροϋπολογιστών και η ραγδαία αύξηση στην ταχύτητα της επεξεργασίας στοιχείων, η πυκνότητα αποθήκευσης δεδομένων και η μείωση της απαιτούμενης ενέργειας για κάθε συγκεκριμένη πράξη. Ως αποτέλεσμα, ογκώδη μηχανήματα συρρικνώθηκαν σε μικροσκοπικά αντικείμενα.
Εκτός από τη βελτίωση των υπολογιστών, υπήρξε και ραγδαία εξέλιξη στην τεχνολογία της τηλεπικοινωνίας, αύξηση ταχύτητας, μείωση απόστασης και αύξηση όγκου. Επιτάχυνση της μεταφοράς πληροφοριών σε μεγαλύτερες αποστάσεις με μείωση κόστους. Παράλληλα με τις τεχνολογικές εξελίξεις, αναπτύχθηκαν πρωτοποριακές διαδικασίες για την αποθήκευση και χειρισμό δεδομένων σε ποσότητες ασύλληπτες για τον ανθρώπινο νου.
Ολοκληρωμένα κυκλώματα, μετάδοση στοιχείων με οπτικές ίνες, μνήμες δυναμικής πρόσβασης εφευρέθηκαν τη δεκαετία του 1960. Ακολούθησαν οι μικροεπεξεργαστές τη δεκαετία του 1970, που επέτρεψαν την περισυλλογή, αποθήκευση και επεξεργασία μεγαλύτερου όγκου στοιχείων από μεγαλύτερες αποστάσεις και με μεγαλύτερη ταχύτητα.
Ομως, οι ραγδαίες εξελίξεις στην επεξεργασία δεδομένων αφορούν μόνο ένα τμήμα των διαδικασιών του ανθρώπινου νου. Η νοημοσύνη περιλαμβάνει χαρακτηριστικά τα οποία είναι ανύπαρκτα στα συστήματα επεξεργασίας δεδομένων όπως φαντασία, διανόηση, συνείδηση, συναίσθημα, δημιουργικότητα, ευελιξία, εξυπνάδα και κατανόηση και χειρισμό νέων ιδεών. Μία μηχανή δεν έχει την εφευρετικότητα ενός Αρχιμήδη, τη φαντασία ενός Καβάφη να συνθέσει το «Περιμένοντας τους Βαρβάρους», η ενός Πλάτωνα να προσεγγίσει την έννοια του δικαίου στην ιδεώδη Πολιτεία. Αλλωστε, τον όρο «τεχνητή νοημοσύνη» δεν τον επινόησε κάποια μηχανή αλλά άνθρωπος.
Εχει ενδιαφέρον η απάντηση του ChatGPT, ενός από τα πιο γνωστά προγράμματα «τεχνητής νοημοσύνης», στο ερώτημα αν έχει την ικανότητα του «γνώθι σαυτόν» και να συντάξει ένα τεστ που να ξεχωρίζει πραγματικά από ψεύτικα γεγονότα, κάτι ανάλογο με το τεστ του Turing το οποίο μετρά τη δυνατότητα μιας μηχανής να έχει απόδοση αντίστοιχη με την ανθρώπινη.
«Η διάκριση μεταξύ πραγματικών γεγονότων και ψεύτικων ειδήσεων είναι πολύ πιο πολύπλοκη από το τεστ του Turing, το οποίο είναι σχετικά απλό και βασίζεται σε αναγνώριση μοτίβων λόγου. Οι πραγματικές ειδήσεις και οι ψεύτικες είναι πολύ πιο πολύπλοκες και απαιτούν κριτική σκέψη, έλεγχο των πηγών, ανάλυση περιεχομένου και συχνά την αξιολόγηση του πλαισίου που παρουσιάζεται η είδηση. Δεν υπάρχει ένα απλό τεστ ή αλγόριθμος που μπορεί να ξεχωρίσει αυτόματα τις ψεύτικες ειδήσεις από τις πραγματικές με απόλυτη βεβαιότητα, διότι η διαδικασία αυτή συνήθως υπόκειται σε πολλαπλές παραμέτρους και εκτιμήσεις. Είναι σημαντικό να εκπαιδεύσουμε την ικανότητά μας να αναγνωρίζουμε τις ψεύτικες ειδήσεις, μέσω ενίσχυσης των κριτικών μας δεξιοτήτων, της παιδείας και της προσεκτικής αξιολόγησης των πηγών πληροφοριών. Επίσης, χρήσιμο είναι να επιβεβαιώνουμε τα γεγονότα μέσω αξιόπιστων πηγών, πριν τα διαδώσουμε. Είναι σημαντικό να είμαστε κριτικοί αναγνώστες και να εξετάζουμε προσεκτικά τις πηγές πριν αποδεχθούμε ή διαδώσουμε μια είδηση».
Το όργανο της τεχνητής νοημοσύνης είναι γνώστης των ορίων του!
Από καταβολής κόσμου ο άνθρωπος έχει χρησιμοποιήσει την επιστήμη και την τεχνολογία για τη βελτίωση της ζωής. Ταυτόχρονα τις έχει κάνει και όργανα των χειρότερων ανθρώπινων παρορμήσεων. Η «τεχνητή νοημοσύνη» είναι φυσικό προϊόν της συνεχούς τεχνολογικής εξέλιξης. Οπως στο παρελθόν, έτσι και στο μέλλον, η μεγάλη πρόκληση έγκειται στον κίνδυνο τα προϊόντα ΑΙ να χρησιμοποιηθούν για την επιδείνωση ή και καταστροφή της ανθρώπινης ζωής.
Τα προϊόντα κάθε επιστημονικής και τεχνολογικής εξέλιξης, ενώ έχουν βελτιώσει την ποιότητα της ζωής των ανθρώπων, ταυτόχρονα έχουν γίνει και όργανα καταστροφής. Βιολογικά όπλα, χημικά όπλα, πυρηνικά όπλα είναι παραδείγματα εφαρμογών τεχνολογικών εξελίξεων με θετικές και αρνητικές επιπτώσεις στη ζωή και ευημερία των ανθρώπων. Σε παρόμοια τροχιά βρίσκεται και η εξέλιξη της τεχνητής νοημοσύνης. Οι ευεργετικές χρήσεις της παγκοσμιοποίησης της επεξεργασίας δεδομένων μπορεί κάλλιστα να εξουδετερωθούν με τη διάδοση και χρήση μολυσματικού λογισμικού που ίσως αποδειχθεί εξίσου επικίνδυνη για την ανθρωπότητα με τα πυρηνικά όπλα. Το λογισμικό της τεχνητής νοημοσύνης έχει διατεθεί στο εμπόριο χωρίς καμία εξέταση των πιθανών προβλημάτων που δύναται να προξενήσει η χρήση του. Η «Συνθήκη για τη μη διάδοση των πυρηνικών όπλων» θα μπορούσε να χρησιμεύσει ως υπόδειγμα για μια παρόμοια συμφωνία, η οποία να ορίζει επιτρεπτές ή μη επιτρεπτές χρήσεις των λογισμικών τα οποία υπάγονται στο πλαίσιο του όρου «τεχνητή νοημοσύνη».
Το εγχείρημα δεν προβλέπεται να είναι εύκολο. Η χρηματοδότηση της βασικής έρευνας στον τομέα της τεχνητής νοημοσύνης προήλθε από κοινωνικούς πόρους όπως και στον τομέα της πυρηνικής ενέργειας. Εν αντιθέσει με τον έλεγχο στον οποίον υπόκειται η πυρηνική ενέργεια, αντίστοιχη επίβλεψη της χρήσης του λογισμικού της τεχνητής νοημοσύνης είναι ανύπαρκτη. Τα κέρδη τα οποία καρπώνεται ο ιδιωτικός τομέας από την ανεξέλεγκτη παραγωγή και εμπόριο λογισμικού, του επιτρέπουν να ασκεί πολιτική επιρροή σε βαθμό που κάνει την επίτευξη διεθνούς συμφωνίας προβληματική, όχι όμως αδύνατη. Εναπόκειται στην ανθρώπινη νοημοσύνη να ορίσει κανόνες χρήσης της καινούργιας αυτής τεχνολογίας με σκοπό τη δημιουργία μιας παγκόσμιας συνθήκης για την τεχνητή νοημοσύνη.
* Ομότιμος καθηγητής, Department of Electrical and Computer Engineering, The George Washington University, Washington DC.
** Ομότιμος καθηγητής, Department of Computer Science, University of Maryland, College Park, MD