Στα αρχεία της Neuralink, της εταιρείας νευροτεχνολογίας του Ελον Μασκ, αναφέρεται ως «ζώο 15». Ηταν μαϊμού. Τον χειμώνα του 2019 της τοποθετήθηκε εγκεφαλικό εμφύτευμα: αυτό που διαφημίζει ο Αμερικανός δισεκατομμυριούχος, υποσχόμενος ότι θα θεραπεύσει μια σειρά από νευρολογικές παθήσεις, θα κάνει παράλυτους να περπατήσουν, τυφλούς να δουν κ.λπ. Λίγες μέρες μετά την επέμβαση άρχισε να χτυπάει το κεφάλι της στο πάτωμα. «Σύμπτωμα πόνου ή μόλυνσης», αναφέρεται στα έγγραφα της Neuralink. Σκάλιζε επίμονα με τα δάχτυλά της το σημείο όπου βρισκόταν το εμφύτευμα μέχρι να αιμορραγήσει και έβρισκε λίγη ανακούφιση μόνο κρατώντας τα χέρια μιας άλλης μαϊμούς, με την οποία μοιραζόταν το κλουβί της. Στη συνέχεια έχασε τον έλεγχο των κινήσεών της. Ετρεμε διαρκώς. Η κατάστασή της επιδεινώθηκε. Τον Μάρτιο της ίδιας χρονιάς υποβλήθηκε σε ευθανασία. Η έκθεση της νεκροψίας αναφέρει εγκεφαλική αιμορραγία. Το εμφύτευμα είχε καταστρέψει μεγάλο μέρος του φλοιού του εγκεφάλου της.
Σύμφωνα με καταγγελίες που ήρθαν στη δημοσιότητα πριν από λίγους μήνες, από το 2018 περισσότερα από 1.500 πρόβατα, γουρούνια και μαϊμούδες –καθώς και ανυπολόγιστος αριθμός τρωκτικών– έχουν θανατωθεί στο πλαίσιο των πειραμάτων της Neuralink. Πρώην εργαζόμενοι έχουν αποκαλύψει ότι οι θάνατοι είναι «περισσότεροι από όσους χρειάζονται» και οφείλονται στις υπερβολικές απαιτήσεις του Μασκ και στην τρομερή πίεση που ασκεί στους ερευνητές, μια και ανταγωνιστικές εταιρείες, όπως η Synchron, φαίνεται πως έχουν κάνει μεγαλύτερη πρόοδο στο ίδιο πεδίο.
«Ο θάνατος είναι το καλύτερο που μπορούν αυτά τα ζώα να βιώσουν», λέει στην «Κ» η Αμερικανίδα Αΐσα Αχτάρ, η πιο ισχυρή φωνή σήμερα διεθνώς στον αγώνα ενάντια στη χρησιμοποίηση ζώων σε πειράματα. Το βιογραφικό της είναι εντυπωσιακό. Εχει διδακτορικό στη Νευρολογία, είναι βετεράνος του αμερικανικού στρατού και εργάστηκε επί μια δεκαετία στην υπηρεσία Τροφίμων και Φαρμάκων, τη γνωστή FDA. Εγκατέλειψε την πολλά υποσχόμενη καριέρα της, άλλαξε ρότα και ίδρυσε το Κέντρο Σύγχρονων Επιστημών, εστιάζοντας στην ενιαία υγεία: των ανθρώπων, των ζώων («των άλλων ζώων», όπως διευκρινίζει) και του πλανήτη. «Μπορεί να ακούγεται βαρύγδουπο, αλλά αυτή είναι η αποστολή μου: να προσπαθήσω με όλες μου τις δυνάμεις να εξαλείψω τον πόνο των ζώων που χρησιμοποιούνται για την ανάπτυξη νέων φαρμάκων και θεραπειών», συνεχίζει η κ. Αχτάρ.
«Mάταιοι θάνατοι»
Οπως προκύπτει από τη συζήτησή μας, η περίπτωση της Neuralink δεν είναι η εξαίρεση αλλά ο κανόνας στις ΗΠΑ. Οι νόμοι είναι ανεπαρκείς, ο νομοθέτης δεν έχει έως τώρα μεριμνήσει για τις συνθήκες διαβίωσης των ζώων που χρησιμοποιούνται σε εργαστήρια. «Δεν υπάρχουν περιορισμοί στο τι μπορεί να κάνει κανείς σε ένα πειραματόζωο. Αν διεξαγάγω κάποια επιστημονική έρευνα, δηλαδή, και ισχυριστώ ότι είναι σημαντικό για την επιτυχή έκβασή της να εκθέσω σε ραδιενέργεια ένα ζωντανό γουρούνι και να το κάψω ή να βάλω σε ένα δοχείο με νερό ένα ποντίκι και να δω για πόσο θα κολυμπήσει για να κρατηθεί στην επιφάνεια μέχρι να πνιγεί ή να αφήσω έναν σκύλο χωρίς νερό και τροφή για δύο εβδομάδες γιατί η τροφή θα αλλοιώσει τα αποτελέσματα της έρευνάς μου, κανείς δεν θα με σταματήσει ούτε θα μου ζητήσει να λογοδοτήσω».
Τα στοιχεία που η ίδια επικαλείται είναι σοκαριστικά: 100 εκατ. ζώα πεθαίνουν κάθε χρόνο στα εργαστήρια των ΗΠΑ, αν συνυπολογίσουμε τα ποντίκια και τους αρουραίους. Διεθνώς ο αριθμός είναι τουλάχιστον διπλάσιος, «με την υποσημείωση ότι τα μεγαλύτερα εγκλήματα γίνονται στην Κίνα, όπου υπάρχει πλήρης αδιαφάνεια». Στη συντριπτική πλειονότητά τους, σε ποσοστό που αγγίζει το 95%, τα φάρμακα που φαίνεται να λειτουργούν σε ζώα αποδεικνύονται αναποτελεσματικά ή μη ασφαλή όταν δοκιμάζονται σε ανθρώπους. «Εκατομμύρια μάταιοι θάνατοι», επισημαίνει η Αΐσα Αχτάρ. «Γιατί ό,τι κι αν λένε παρασκευαστές καλλυντικών, φαρμακευτικές εταιρείες, ακόμη και επιστήμονες, κάθε μέρα, κάθε ώρα, κάθε λεπτό είναι μαρτυρικό γι’ αυτά τα ζώα. Περνούν όλη τους τη ζωή σε κλουβιά, σε υπόγεια κτιρίων χωρίς παράθυρα. Δεν έχουν βρεθεί ποτέ σε φυσικό φως, δεν έχουν δει τον ήλιο. Ο τεχνητός φωτισμός στον οποίο εκτίθενται όλο το εικοσιτετράωρο δεν τα αφήνει να κοιμηθούν, η χαμηλή θερμοκρασία (μια και ο κλιματισμός είναι απαραίτητος για τη λειτουργία των μηχανημάτων) τα κάνει να τρέμουν από το κρύο, ο βιολογικός τους κύκλος δεν έχει απλώς διαταραχθεί – δεν υφίσταται καν».
100 εκατ. ζώα πεθαίνουν κάθε χρόνο στα εργαστήρια των ΗΠΑ, αν συνυπολογίσουμε τα ποντίκια και τους αρουραίους. Διεθνώς ο αριθμός είναι τουλάχιστον διπλάσιος.
Από τη μια η ηθική κι από την άλλη η επιστήμη και οι νίκες της, ιδιαίτερα τους τελευταίους δύο αιώνες, έναντι πολλών ασθενειών. Η «θυσία» ζώων για να βρεθούν φάρμακα και θεραπείες που θα σώσουν εκατομμύρια ζωές – ανθρώπων αλλά και ζώων. Πώς θα μπορούσαν να εξισορροπήσουν αυτά τα δύο; «Εχουμε διαφορετικές λύσεις πια, όπως τα οργανοειδή από τρισδιάστατα εκτυπωμένα κύτταρα και την τεχνητή νοημοσύνη. Η τεχνολογία είναι με το μέρος μας. Ας τη χρησιμοποιήσουμε», απαντάει η κ. Αχτάρ.
To «body-on-chip»
Πράγματι, η τεχνολογία δεν σταματάει να μας εκπλήσσει. Σκεφτείτε ένα ανθρώπινο σώμα σε μορφή τσιπ, που χωράει σε μια παλάμη. Είναι κατασκευασμένο με τη χρήση τρισδιάστατου εκτυπωτή και διαθέτει πέντε διαμερίσματα τα οποία αντιστοιχούν στην καρδιά, στους πνεύμονες, στα νεφρά, στο συκώτι και στον εγκέφαλο. Συνδέονται με καλώδια που μιμούνται το κυκλοφορικό μας σύστημα. Μέσα από αυτό το «body-on-chip», όπως ονομάζεται, μπορεί κανείς να παρακολουθήσει τον τρόπο που ο ανθρώπινος οργανισμός υποδέχεται ένα νέο φάρμακο και πώς αντιδρά σ’ αυτό. Ο σκοπός; Να μη χρειάζονται πια δοκιμές σε ζώα.
«Οι επιστήμονες oφείλουμε πάντα να αναζητούμε καινοτόμους και πιο επαρκείς τρόπους για να βρίσκουμε απαντήσεις στα ερευνητικά μας ερωτήματα. Με την εμφάνιση νέων τεχνολογιών in vitro και νέων μεθόδων απεικόνισης ολόκληρου του ανθρωπίνου σώματος in vivo, οι οποίες μας αποκαλύπτουν τις “συμπεριφορές” των φαρμάκων, ολοένα και περισσότερα προβλήματα μπορούν να αντιμετωπιστούν χωρίς τη χρησιμοποίηση ζώων. Γιατί αυτές οι τεχνολογίες παρέχουν πλέον πληροφορίες πιο ακριβείς για την ανθρώπινη βιολογία από εκείνες που θα παίρναμε μέσω της βιολογίας των πειραματόζωων», εξηγεί στην «Κ» η δρ Αντριάνα Ταβάρες, ερευνήτρια στο τμήμα Καρδιαγγειακής Απεικόνισης του Πανεπιστημίου του Εδιμβούργου. Μαζί με τον Λίαμ Καρ, που κάνει το διδακτορικό του στη Φαρμακολογία στο ίδιο πανεπιστήμιο, αξιοποιώντας την επιχορήγηση ύψους 260.000 στερλινών που τους δόθηκε από το Εθνικό Συμβούλιο Ερευνας της Μεγάλης Βρετανίας, σχεδίασαν και έφτιαξαν αυτή την πρωτοποριακή συσκευή, που θα αποτελέσει πολύτιμο εργαλείο για τις κλινικές μελέτες των φαρμακευτικών εταιρειών τα επόμενα χρόνια.
Το κίνητρό τους, όπως εξηγούν οι δύο ερευνητές, είναι φυσικά η χαρτογράφηση ανεξερεύνητων επιστημονικών πεδίων, αλλά όχι μόνο. Δίπλα σ’ αυτό υπάρχει η σφοδρή επιθυμία εξάλειψης «του αχρείαστου πόνου», όπως τονίζει η δρ Ταβάρες. «Κάθε χρόνο, τουλάχιστον 80.000 ζώα χρησιμοποιούνται στα αρχικά στάδια ανάπτυξης φαρμάκων μόνο στην Ευρώπη. Εμείς ονειρευόμαστε την εποχή που η βιοϊατρική έρευνα δεν θα στηρίζεται σε πειραματόζωα. Δυστυχώς, αυτό δεν είναι ακόμη δυνατό σε όλους τους τομείς, υπάρχουν σοβαρά προβλήματα στα οποία δεν έχουν βρεθεί λύσεις, αλλά αισιοδοξούμε πως δεν θα αργήσει η μέρα που θα αδειάσουν τα κλουβιά σε όλα τα εργαστήρια».
Το δίλημμα
«Από την πλευρά όσων ζητούν την κατάργηση των πειραμάτων με ζώα προβάλλεται το επιχείρημα ότι κάτι που αποδεικνύεται αποτελεσματικό στα ζώα δεν είναι σίγουρο ότι θα αποδώσει στους ανθρώπους. Ναι, είναι αλήθεια. Από την άλλη, είναι σχεδόν βέβαιο και ότι κάτι που δεν λειτουργεί στα ζώα αποκλείεται να λειτουργήσει στους ανθρώπους», λέει ο εμπειρότατος Στέλιος Παπαδόπουλος, ιδρυτής πολλών εταιρειών βιοτεχνολογίας στις ΗΠΑ και νυν πρόεδρος της Exelixis, που αναπτύσσει θεραπείες για διάφορες μορφές καρκίνου. «Αυτό είναι καθοριστικό στην ερευνητική διαδικασία που οδηγεί στην παραγωγή ενός νέου φαρμάκου. Δεν είναι σαδιστές οι ερευνητές, λοιπόν. Ομως, δυστυχώς, τα τσιπάκια και τα οργανοειδή απέχουν προς το παρόν πολύ από το να μιμούνται επαρκώς την ανθρώπινη βιολογία και η τεχνητή νοημοσύνη δεν μας έχει δώσει ακόμη τα “εργαλεία” που θα επέτρεπαν κλινικές έρευνες χωρίς ζώα. Ολα όσα συμβαίνουν στο πλαίσιο των κλινικών μελετών στον χώρο της βιοτεχνολογίας είναι σύμφωνα με τις οδηγίες της αμερικανικής υπηρεσίας Τροφίμων και Φαρμάκων, δεν παρεκκλίνουμε ούτε στο ελάχιστο από τα πρωτόκολλα που έχουν θεσπιστεί. Αλλά αδιαπραγμάτευτη προτεραιότητά μας είναι να σώσουμε ανθρώπινες ζωές, με ό,τι αυτό συνεπάγεται για κάποια ζώα…».
Τι ισχύει στην Ελλάδα για τις προκλινικές έρευνες
Αν υπάρχουν μέθοδοι που μπορούν να υποκαταστήσουν τα ζώα σε επιστημονικές έρευνες πρέπει να προτιμώνται: αυτό προβλέπει η ευρωπαϊκή νομοθεσία, που ισχύει και στη χώρα μας. «Ομως, οι εναλλακτικοί τρόποι που σήμερα υπάρχουν, όπως τα οργανοειδή, μερικώς μόνον μπορούν να περιορίσουν τη χρήση τους. Αμφιβάλλω αν θα γίνει ποτέ εφικτό να πραγματοποιούνται πειράματα χωρίς να βλέπουμε πώς λειτουργεί ένα φάρμακο, για παράδειγμα, σε έναν άλλο ζωντανό οργανισμό, πριν δοκιμαστεί σε ανθρώπους», λέει στην «Κ» η γενετίστρια Βασιλική Μολλάκη, επιστημονική συνεργάτις της Εθνικής Επιτροπής Βιοηθικής και Τεχνοηθικής και μέλος της Εθνικής Επιτροπής για την ευζωία των ζώων που χρησιμοποιούνται για επιστημονικούς σκοπούς (εδρεύει στο υπουργείο Αγροτικής Ανάπτυξης και Τροφίμων). «Στην Ελλάδα γίνονται προκλινικές έρευνες με ζώα για νέες φαρμακευτικές ουσίες και θεραπευτικές παρεμβάσεις σε πανεπιστήμια, φαρμακευτικές εταιρείες και ερευνητικά κέντρα, μέσα σε ένα αυστηρό νομικό πλαίσιο με βάση την οδηγία 63/2010 και το προεδρικό διάταγμα 56/2013, που καθορίζουν με λεπτομέρειες τις προϋποθέσεις και τους όρους. Ακόμη και ο αριθμός των ζώων υπολογίζεται με βάση κάποιες στατιστικές μεθόδους, ώστε να είναι αρκετά για να εκπληρώσουν τους επιστημονικούς σκοπούς της έρευνας, αλλά όχι περισσότερα από όσα χρειάζονται. Οι επιτροπές έχουν και την ευθύνη της εποπτείας και του ελέγχου κατά τη διάρκεια του ερευνητικού έργου».