Σε όλη σχεδόν τη διάρκεια της Ιστορίας, οι περισσότερες πτυχές του ανθρώπινου σώματος παρέμεναν κρυμμένες, χωρίς κανείς να μπορεί έστω και να τις φανταστεί. Αν και κάποια μέρη της εσωτερικής μας ανατομίας –τα οστά, οι μύες και ορισμένα ζωτικά όργανα– μπορούσαν να μελετηθούν ενδελεχώς (έστω και με ένα σχετικό «σκάλισμα» κάτω από το δέρμα), η συντριπτική πλειονότητα των μυστικών του σώματός μας υπήρξε, μέχρι σχετικά πρόσφατα, αντικείμενο υποθέσεων και θεωριών. Η ανακάλυψη των κυττάρων, χάρη στην επινόηση του μικροσκοπίου στα τέλη του 17ου αιώνα, προανήγγειλε την απαρχή της σύγχρονης μελέτης της βιολογίας του ανθρώπου, ενώ η ανακάλυψη της δομής του DNA στα μέσα του 20ού αιώνα αποτέλεσε ακόμη ένα τεράστιο βήμα προόδου, καθώς αποκάλυψε τον τρόπο με τον οποίο αποθηκεύεται και αντιγράφεται το γενετικό υλικό.
«Τα τελευταία χρόνια, ωστόσο, χάρη στα άλματα της ιατρικής και της επιστήμης γενικότερα, ολοένα και πιο πολλά “κρυμμένα τοπία” μέσα στο ανθρώπινο σώμα έχουν αρχίσει να αποκαλύπτονται. Σιγά σιγά μαθαίνουμε ότι το ανθρώπινο σώμα αποτελεί έναν κόσμο που εμπεριέχει πολλούς άλλους κόσμους. Κάθε όργανο είναι ένα σύμπλεγμα κυττάρων, το καθένα από τα οποία διαθέτει το δικό του εσωτερικό “αστικό τοπίο”, με ένα δαιδαλώδες σύνολο βιολογικών δομικών υλικών: πρωτεΐνες, σάκχαρα, λίπη και άλλες χημικές ενώσεις. Οι πρώτες ύλες από τις οποίες αποτελούμαστε δεν είναι κάτι ιδιαίτερο: οξυγόνο, άνθρακας, υδρογόνο και πολύ μικρές ποσότητες άλλων στοιχείων· όμως, συνδυασμένες με απίθανο τρόπο, αυτές οι πρώτες ύλες διαμορφώνουν ένα σώμα με συνείδηση, που επουλώνει τις πληγές του», λέει στην «Κ» ο Ντάνιελ Ντέιβις, καθηγητής Ανοσολογίας και πρόεδρος του Τμήματος Επιστημών Ζωής στο Imperial College του Λονδίνου. Αφορμή για την επικοινωνία μας είναι το βιβλίο του «Το αθέατο σώμα», που θα κυκλοφορήσει σε λίγες εβδομάδες από τις Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, σε μετάφραση Μαριλένας Παπαϊωάννου.
«Ασφαλώς, όλοι οι τομείς της επιστήμης έχουν διαρκώς αυξανόμενη επίδραση στις ζωές μας· τίποτα όμως δεν μας επηρεάζει τόσο βαθιά ή τόσο άμεσα όσο οι νέες αποκαλύψεις που αφορούν το ανθρώπινο σώμα, χάρη σε μια σειρά νέων εργαλείων, από μικροσκόπια μέχρι πολύπλοκα λογισμικά ανάλυσης δεδομένων. Τα παραδείγματα είναι αμέτρητα: η ανάλυση των γονιδίων μάς προσφέρει μια νέα οπτική για τη μοναδικότητά μας· η μελέτη της λειτουργίας των εγκεφαλικών κυττάρων αποκαλύπτει στοιχεία για το πώς αποθηκεύονται οι αναμνήσεις· ο εντοπισμός δομών στο εσωτερικό των κυττάρων μας πυροδοτεί νέες ιδέες στην ιατρική, ενώ η ανακάλυψη των μορίων που κυκλοφορούν στο αίμα μας αλλάζει την οπτική μας σχετικά με την ψυχική υγεία», συνεχίζει ο κ. Ντέιβις. Ξεφυλλίσαμε πρώτοι «Το αθέατο σώμα» και μοιραστήκαμε μαζί του τις απορίες μας.
– Γιατί γράψατε αυτό το βιβλίο, καθηγητά;
– Επειδή τα τελευταία χρόνια έχουν συντελεστεί πάρα πολλές τεχνολογικές και επιστημονικές επαναστάσεις, που αποκαλύπτουν κάθε λογής σπουδαία νέα πράγματα για το ανθρώπινο σώμα. Οδηγούν την ιατρική σε μια εντελώς καινούργια σφαίρα δυνατοτήτων. Oι σύγχρονες ανακαλύψεις αναφορικά με το ανθρώπινο σώμα θα επηρεάσουν εμάς, τα παιδιά και τα εγγόνια μας, με περισσότερους τρόπους από όσους μπορούμε να φανταστούμε σήμερα. Θέλησα, λοιπόν, να κάνω έναν απολογισμό του πού βρισκόμαστε: να συνειδητοποιήσουν όσοι το διαβάσουν το μεγαλείο αυτών των κατακτήσεων, να καταλάβουν πώς πετύχαμε όσα σήμερα γνωρίζουμε, αλλά και να σκεφτούν τι σημαίνουν οι νέες ανακαλύψεις και για τη δική μας ζωή, και για όλη την ανθρωπότητα.
– Ο SARS-CoV-2 άλλαξε την ιατρική και με ποιον τρόπο;
– Πήραμε πολλά μαθήματα από όσα συνέβησαν κατά τη διάρκεια της πανδημίας. Αποκομίσαμε και πολύτιμες γνώσεις. Τα εμβόλια mRNA, για παράδειγμα, είναι ένα σπουδαίο βήμα προς τα εμπρός. Μια ολόκληρη επανάσταση συντελείται σε αυτόν τον τομέα χάρη στη συμπυκνωμένη έρευνα που έγινε για τον κορωνοϊό και τώρα προσπαθούμε, με αυτή την τεχνολογία, να αναπτύξουμε εμβόλια για τον καρκίνο, τον HIV και την ελονοσία. Ωστόσο, εξακολουθούν να υπάρχουν σημαντικά κενά που πρέπει να καλυφθούν, όπως η αποκωδικοποίηση των παραγόντων που κάνουν την ανοσία μας να εξασθενεί σταδιακά μετά τον εμβολιασμό. Ετσι θα κατανοήσουμε κάτι κομβικό: γιατί ορισμένα εμβόλια μας προστατεύουν για μεγαλύτερο χρονικό διάστημα από άλλα.
– Συχνά ακούμε ακόμη και γιατρούς να μιλούν για το τι θα μπορούσαμε να κάνουμε ώστε να ενισχύσουμε το ανοσοποιητικό μας σύστημα. Είναι αυτό εφικτό ή απλώς ένας μύθος;
– Δεν θέλουμε να «ενισχύσουμε» το ανοσοποιητικό μας σύστημα, επειδή η ενδυνάμωση των ανοσολογικών μας αποκρίσεων ίσως οδηγήσει σε επιθέσεις του σώματός μας προς τον εαυτό του, όπως συμβαίνει σε αυτοάνοσες ασθένειες ή αλλεργίες. Είναι καλύτερο να μιλάμε για βελτίωση της υγείας του. Ωστόσο, το ανοσοποιητικό σύστημα καθενός από εμάς λειτουργεί ελαφρώς διαφορετικά – όχι απαραιτήτως καλύτερα ή χειρότερα, απλώς διαφορετικά. Επομένως, δεν υπάρχει «ένα μέγεθος που να ταιριάζει σε όλους» γι’ αυτή τη βελτίωση. Υπάρχουν, βέβαια, πράγματα που λειτουργούν σε πολλούς ανθρώπους. Το στρες είναι πρώτο στη λίστα: απορρυθμίζει τη λειτουργία του ανοσοποιητικού μας. Είναι μέρος της ζωής μας και δεν μπορεί να αποφευχθεί εντελώς, όμως η διαχείριση και ο περιορισμός του μακροχρόνιου στρες είναι σημαντικά βήματα στο «χτίσιμο» της υγείας μας.
– Είναι αλήθεια ότι η λειτουργία του ανοσοποιητικού μας συστήματος αλλάζει μέσα στη μέρα; Γιατί συμβαίνει;
– Ναι, ισχύει. Οι καθημερινοί ρυθμοί του σώματός μας επηρεάζουν την ευεξία μας με ποικίλους τρόπους. Το ανοσοποιητικό, όπως όλα τα συστήματα του οργανισμού μας, επηρεάζεται από τις αλλαγές που συντελούνται σε αυτούς τους ρυθμούς. Πολλοί τύποι ανοσοκυττάρων αυξάνονται σε αριθμό στο αίμα μας τις βραδινές ώρες. Αυτό πιθανότατα σημαίνει ότι κατά τη διάρκεια της νύχτας καταπολεμάμε πιο αποτελεσματικά ορισμένους τύπους λοιμώξεων. Βέβαια, από την άλλη πλευρά, τα συμπτώματα του άσθματος, το οποίο προκαλείται από φλεγμονή των αεραγωγών των πνευμόνων μας, συνήθως είναι πιο έντονα τη νύχτα. Πολλά «μυστήρια» λοιπόν πρέπει να λύσουμε ακόμη…
– Ποια είναι η γνώμη σας για τα γενετικά τεστ που προβλέπουν διάφορες ασθένειες;
– Θα απαντήσω με μερικές ερωτήσεις. Τι θα σήμαινε για εσάς εάν σας έλεγαν ότι έχετε μία στις πέντε πιθανότητες να αναπτύξετε καρκίνο ή κάποια άλλη σοβαρή ασθένεια μέσα στα επόμενα είκοσι χρόνια; Και αν οι πιθανότητες ήταν μία στις τέσσερις; Αν τα χρόνια δεν ήταν είκοσι αλλά πέντε; Υπό ποιες συνθήκες θα αποφασίζατε να πάρετε προληπτικά μια φαρμακευτική αγωγή ή να υποβληθείτε σε μια προληπτική επέμβαση, γνωρίζοντας ότι και τα δύο ενέχουν κάποιους κινδύνους; Πόσο θα αντέχατε αυτές τις πληροφορίες; Θα επηρεαζόταν η αίσθηση της ταυτότητάς σας; Καθένας από εμάς είναι πιο ευάλωτος σε κάποια νόσο, σε κάποιο βαθμό.
Σημαντικά κενά στην κατανόησή μας για το πώς λειτουργεί το ανοσοποιη- τικό μας σύστημα προκαλούν εμπόδια στην ανάπτυξη νέων φαρμάκων. Αυτό δεν σημαίνει ότι δεν υπάρχουν πολλές ιδέες «εκεί έξω».
Καθώς η επιστήμη προχωράει, ολοένα και περισσότεροι θα προσπαθούμε να μην πνιγούμε σε έναν ωκεανό από εκτιμήσεις και πιθανότητες που θα απαιτούν τη λήψη δύσκολων αποφάσεων για την υγεία μας και τον τρόπο ζωής μας. Θα νιώθουμε ανεπαρκείς και κατώτεροι του βέλτιστου ή μοναδικοί; Εξαρτάται από το πώς το βλέπει κανείς, όσο διευρύνεται η ικανότητά μας να συνδέουμε γονίδια με ανθρώπινα χαρακτηριστικά. Τι θα έπρεπε ίσως να κρατήσουμε από αυτό; Την επίγνωση ότι δεν είμαστε απλώς τα γονίδιά μας, τα κύτταρα, το μικροβίωμα ή ο εγκέφαλός μας. Το σώμα μας έχει σημασία, αλλά δεν είναι το μόνο που έχει σημασία. Το πώς βλέπουμε τον εαυτό μας και τους άλλους, η ιστορία μας και η φιλοσοφία που διέπει τη ζωή μας έχουν εξίσου ζωτική σημασία.
– Καταδικάζετε την υπερβολή, όπως καταλαβαίνω. Αναφέρεστε εκτενώς στο βιβλίο στην απόφαση της Αντζελίνα Τζολί να υποβληθεί σε διπλή μαστεκτομή αφότου έμαθε μέσω γενετικού τεστ ότι είχε μια μετάλλαξη σε ένα συγκεκριμένο γονίδιο, το BRCA1 –άρα πιθανότητες να νοσήσει από καρκίνο του μαστού– το 2013. Αυτό προκάλεσε «φρενίτιδα» για τέτοιες εξειδικευμένες εξετάσεις εκείνη τη χρονιά.
– Η περίπτωσή της δεν αποτελεί εξαίρεση. Μεταλλάξεις στα BRCA1 ή BRCA2 οι οποίες προκαλούν ασθένεια έχουν συχνότητα 1/400. Ωστόσο, είναι μικρό το ποσοστό (περίπου 5%) των περιπτώσεων καρκίνου του μαστού που προκαλούνται από μια μετάλλαξη στα συγκεκριμένα γονίδια. Αλλες γενετικές παραλλαγές επίσης σχετίζονται με τον καρκίνο του μαστού, αλλά είναι σπανιότερες και έχουν μικρότερο αντίκτυπο στον κίνδυνο εμφάνισής του. Σε γενικές γραμμές, πάντως, ο βαθμός στον οποίο κάποιος μπορεί ναι κληρονομήσει έναν τέτοιο κίνδυνο εξαρτάται εν πολλοίς από τον τύπο του καρκίνου. Ο καρκίνος του μαστού είναι αρκετά συνήθης και, συνολικά, τα κληρονομούμενα γονίδια μαζί με το οικογενειακό ιστορικό ευθύνονται για περίπου το 10% των περιπτώσεων. Αυτό σημαίνει ότι δεν θα μπορούσε να έχει προβλεφθεί κατά τη γέννηση των γυναικών που σε κάποια στιγμή της ζωής τους νόσησαν. Σημαίνει, επίσης, στην πλειονότητά τους οι γυναίκες με καρκίνο του μαστού δεν κληροδοτούν το ρίσκο στις κόρες του. Παρ’ όλα αυτά, με εξαίρεση εκείνους που προκαλούνται από κάποια ιική μόλυνση, οι περισσότεροι καρκίνοι έχουν γενετική προέλευση· όμως όχι ως αποτέλεσμα κληρονομικότητας, αλλά εξαιτίας γενετικών μεταλλάξεων στα κύτταρα του ατόμου κατά τη διάρκεια της ζωής του.
– Τι καινούργιο έχει προκύψει στη θεραπεία των αυτοάνοσων νοσημάτων;
– Υπάρχουν περισσότεροι από πενήντα διαφορετικοί τύποι αυτοάνοσων –όπως η ρευματοειδής αρθρίτιδα, ο διαβήτης τύπου 1, η σκλήρυνση κατά πλάκας, η ψωρίαση κ.λπ.– που επηρεάζουν περίπου το 5% των ανθρώπων. Δύο στους τρεις είναι γυναίκες. Ενα μεγάλο πρόβλημα στη θεραπεία τους είναι ότι τα συμπτώματα συχνά χρειάζονται πολύ χρόνο για να γίνουν εμφανή και να ταυτοποιηθούν, με συνέπεια, μέχρι ο ασθενής να αναζητήσει ιατρική βοήθεια, τα κύτταρα του ανοσοποιητικού του να έχουν ήδη επιτεθεί σε υγιή κύτταρα για μήνες, αν όχι για χρόνια. Αυτό καθιστά δύσκολο να προσδιορίσουμε τι προκάλεσε αυτή τη δυσλειτουργία. Σε ορισμένες περιπτώσεις, οι αντιδράσεις μπορεί να έχουν προκληθεί αρχικά από μια πραγματική απειλή, όπως έναν ιό ή ένα βακτήριο, και στη συνέχεια τα ίδια ανοσοκύτταρα, κατά λάθος, εξακολουθούν να αντιδρούν και εναντίον μιας κανονικής πρωτεΐνης υγιών κυττάρων, η οποία τυχαίνει να είναι παρόμοια με την πρωτεΐνη του ιού ή του βακτηρίου που προσπάθησαν να εξολοθρεύσουν. Αλλά αυτό δεν συμβαίνει πάντα. Σημαντικά κενά στην κατανόησή μας για το πώς λειτουργεί το ανοσοποιητικό μας σύστημα προκαλούν εμπόδια στην ανάπτυξη νέων φαρμάκων. Αυτό δεν σημαίνει ότι δεν υπάρχουν πολλές ιδέες «εκεί έξω» και προσπάθειες μικρών και μεγάλων φαρμακευτικών εταιρειών. Αλλά δεν είναι καθόλου εύκολο να ευοδωθούν.
– Στον επίλογο αναφέρετε ότι οι γνώσεις που προκύπτουν μέσα από την επιστήμη και η εφαρμογή τους δεν πρέπει να μετατραπούν σε μια νέα πηγή διχασμού στον κόσμο. Τι εννοείτε;
– Μεγάλο μέρος του παγκόσμιου πληθυσμού εξακολουθεί να στερείται θεμελιώδεις υποδομές υγιεινής. Η κατανόηση του τρόπου με τον οποίο δισεκατομμύρια κύτταρα συνεργάζονται για να δημιουργήσουν ό,τι είμαστε είναι οπωσδήποτε ένα ευγενές εγχείρημα και πολλά από αυτά που έχουμε ανακαλύψει θα οδηγήσουν σε νέες θεραπείες και τρόπους αντιμετώπισης ποικίλων παθήσεων. Δεν θα πρέπει, όμως, να μας θαμπώνει τόσο πολύ η συγκεκριμένη προοπτική, ώστε να μη βλέπουμε τα προβλήματα και τα εμπόδια που υπάρχουν σε σχέση με την πρόσβαση των ανθρώπων στην υγειονομική περίθαλψη. Μολονότι η επιστήμη είναι ένα ατέρμονο κυνήγι για το «περισσότερο», δεν πρέπει να γίνεται μόνο για τους λίγους.