Τον Σεπτέμβριο του 2020, μια ομάδα ανθρώπων σε ένα υπόγειο στο Μαρούσι απεργάζονταν ένα επικίνδυνο σχέδιο. Να εξαπατήσουν τα επιτελεία των δύο υποψηφίων στις αμερικανικές εκλογές του Νοεμβρίου του ’20, Τραμπ και Μπάιντεν, αλλά και μερικές από τις μεγαλύτερες εταιρείες του πλανήτη. Οι κινήσεις τους ήταν ύποπτες και το γεγονός ότι έκρυβαν τα πρόσωπά τους πίσω από μάσκες (προστασίας από τον SARS CoV-2, η πανδημία επέλαυνε ήδη στην Ελλάδα), ενίσχυε την ατμόσφαιρα παρανομίας. Ομως αυτή η σπείρα είχε καλές προθέσεις: να αποκαλύψει τον σκοτεινό κόσμο της ψηφιακής διαφημιστικής απάτης, της μεγαλύτερης πηγής εσόδων του οργανωμένου εγκλήματος μετά τη διακίνηση ναρκωτικών.
Καλωσήλθατε στο «Unclickable», το πρώτο ελληνικό ντοκιμαντέρ-απάτη! Η ταινία του Μπάμπη Μακρίδη («Οίκτος», «Ο τελευταίος φακίρης» κ.ά.) σε παραγωγή Αμάντα Λιβανού/Neda Film, που παρουσιάστηκε στο Φεστιβάλ Ντοκιμαντέρ Θεσσαλονίκης αποτελεί ιδέα του Γκι Κριέφ, πρώην CEO της ελληνικής εταιρείας τεχνολογίας Upstream.
App-άτες
Ολα ξεκίνησαν όταν το ’18 μέσω της πλατφόρμας ασφάλειας της Upstream αποκαλύφθηκε ότι δημοφιλείς εφαρμογές για κινητά ήταν προγραμματισμένες να κάνουν κλικ σε διαφημίσεις, «καταναλώνοντας» τα δεδομένα των χρηστών και δημιουργώντας ταυτόχρονα πλαστό traffic. Δεδομένου ότι ο διαφημιζόμενος πληρώνει με γνώμονα τα κλικ, επιτήδειοι μπορούσαν να εκμεταλλευθούν το εργαλείο για οικονομικά οφέλη. «Οταν αποκαλύψαμε την απάτη, έγινε πρωτοσέλιδο στη Wall Street Journal (σ.σ. «Popular Weather App Collects Too Much User Data, Security Experts Say», 2/1/19), ωστόσο, δεν υπήρξε συνέχεια ή λήψη μέτρων», λέει στην «Κ» ο Γκι Κριέφ. Το πρόβλημα είναι σύνθετο και η πολυπλοκότητά του είναι το καλύτερο καταφύγιο των κυκλωμάτων. «Για να γίνει κάτι θα πρέπει πρώτα οι Αρχές να καταλάβουν τι συμβαίνει, αλλά είναι δύσκολο δεδομένου ότι οι νομοθέτες έχουν γεννηθεί λίγο μετά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο» (όλοι θυμόμαστε την ακρόαση του Μαρκ Ζούκερμπεργκ στη Γερουσία το 2018, όταν ρωτήθηκε πώς καταφέρνει να διατηρεί μια επιχείρηση χωρίς ο χρήστης να πληρώνει: «Κύριε γερουσιαστά, έχουμε διαφημίσεις» είχε απαντήσει).
Οταν ο κ. Κριέφ έφυγε από το τιμόνι της Upstream, παραμένοντας στο Δ.Σ. της εταιρείας, έβλεπε μπροστά του τρεις επιλογές – αλλά στην πραγματικότητα μία. «Η πρώτη ήταν να το ξεχάσω, η δεύτερη ήταν να εκμεταλλευθώ κι εγώ το ίδιο σύστημα και να δω τι κότερο θα καταφέρω να αγοράσω σε ένα χρόνο και η τρίτη να κάνω κάτι για να αναδείξω το πρόβλημα». Το καλύτερο όχημα γι’ αυτό θα ήταν μια ταινία, και μάλιστα μια ταινία φτιαγμένη με τρόπο που θα μπορεί να παρακολουθήσει και κάποιος μη εξοικειωμένος. Γιατί να μην προσπαθήσει να στήσει ο ίδιος μια τέτοια απάτη και να καταγράψει τις κινήσεις του στην κάμερα; «Φυσικά, το εγχείρημα είχε πολλά θέματα νομικά και χρειάστηκε χρόνος να βρούμε με ποιον τρόπο δεν θα είμαστε ευάλωτοι, αφού στην ουσία θα κλέβαμε λεφτά. Ο,τι έχουμε κάνει το έχουμε σώσει σε σκληρούς δίσκους που φυλάσσονται σε συμβολαιογράφο, ώστε αν ποτέ μας κυνηγήσουν να έχουμε όλο το αποδεικτικό υλικό».
Το εγχείρημα
Συγκεντρώθηκε η ομάδα από προγραμματιστές και content creators και μπήκε το σχέδιο σε εφαρμογή στο γνωστό κρησφύγετο του Αμαρουσίου. Στόχος, εν ολίγοις, να κατασκευάσουν από το μηδέν ιστοσελίδες, τις οποίες να εμπλουτίσουν με fake περιεχόμενο (ανύπαρκτες ειδήσεις που δεν βγάζουν απολύτως κανένα νόημα), να δημιουργήσουν ψεύτικο traffic μέσα από botnets, μικρούς «στρατούς» από bots που θα πατούν συνεχώς κλικ στις εν λόγω σελίδες, και να καταφέρουν να προσελκύσουν διαφημίσεις. Ανεβάζοντας τον βαθμό δυσκολίας, σκέφτηκαν να βάλουν στόχο να προσελκύσουν διαφημίσεις του Δημοκρατικού και του Ρεπουμπλικανικού Κόμματος, προκειμένου να δείξουν πόσο εύκολο είναι ακόμη και τα επιτελεία των ισχυρότερων του κόσμου να πέσουν θύματα απάτης.
Γκι Κριέφ Πρώην CEO της ελληνικής εταιρείας τεχνολογίας Upstream «Φτιάξαμε 20 σάιτ, στα οποία δεν γράφαμε εμείς το περιεχόμενο, γραφτήκαμε σε διάφορες πλατφόρμες όπως Google, που σέρβιραν διαφήμιση στα σάιτ μας, τα οποία δεν έβλεπε ποτέ κανείς παρά μόνον τα bots που είχαμε φτιάξει. Στο τέλος είχαμε την υποδομή, εάν θέλαμε, να βγάλουμε πολλά λεφτά. Θα μπορούσαμε να στήσουμε μια φοβερή εταιρεία online μάρκετινγκ, όλοι θα μιλούσαν για το ελληνικό θαύμα, χωρίς κανείς να ξέρει τι κάνουμε».
Ολα αυτά, φυσικά, υπό το βλέμμα του σκηνοθέτη Μπάμπη Μακρίδη. «Οταν μου εξήγησε ο Γκι την ιδέα, τη βρήκα πολύ ενδιαφέρουσα, αλλά ήθελα να μπω ανίδεος ώστε καθώς το γυρίζουμε οι απορίες μου να γίνουν όχημα για να γίνει κατανοητή η ταινία. Εκανα πολλές ερωτήσεις οφ κάμερα ώστε να αποκωδικοποιώ αυτά που συμβαίνουν».
Επρεπε ο φακός να καταγράψει λεπτό προς λεπτό την απάτη. «Επειδή όλο αυτό γινόταν ζωντανά, έπρεπε το συνεργείο να βρίσκεται σε μια ετοιμότητα. Είχα την ιδέα να το στήσω σαν ριάλιτι σόου, να στήσω κάμερες κοντά στους ήρωες και δύο κινούμενες κάμερες, που όταν συνέβαινε κάτι να το τραβούν. Ταυτόχρονα στήναμε μικρές συνεντεύξεις καθημερινά με τους πρωταγωνιστές που μας έλεγαν πώς πήγε η μέρα».
Αλέξης Βρατσκίδης Ιδρυτής και CEO της Persado και συνιδρυτής της Upstream «Είναι προς το αμοιβαίο συμφέρον όλων να επιτρέψουν σε αυτή την παρωδία να συνεχιστεί και να επικεντρωθούν στα κέρδη τους. Επιλέγουν να κάνουν τα στραβά μάτια στους κακούς παράγοντες, γιατί απλώς είναι προς όφελός τους – μια απάτη πολλών δισ. δολαρίων. Το πρόβλημα με τις κυβερνήσεις είναι ότι τους λείπουν η γνώση και η κατανόηση και ότι είναι πολύ επιρρεπείς στο λόμπι της Big Tech».
Η μετάβαση από την ακριβώς προηγούμενη ταινία του, «Ορνιθες», ένα υβριδικό ντοκιμαντέρ, αρκετά ποιητικό, ήταν πολύ απότομη. Το «Unclickable» γυρίστηκε εν μέσω πανδημίας και μέτρων περιορισμού των μετακινήσεων. Ταυτόχρονα με την προσπάθεια να εξαπατήσει διαφημιζόμενους, ο Γκι έκανε δεκάδες συνεντεύξεις με ειδικούς, χάκερ και επιχειρηματίες σε Βραζιλία, Αφρική, Καναδά, ΗΠΑ κ.α. «Λόγω καραντίνας αυτές οι συνεντεύξεις έγιναν μέσω zoom, ωστόσο επικοινώνησα με συνεργεία σε κάθε περιοχή που τραβούσαν για εμάς πλάνα. Αυτό είχε αποτέλεσμα η ταινία να μοιάζει να ταξιδεύει σε όλο τον κόσμο. Οσο περισσότερες δυσκολίες αντιμετωπίζεις, τόσο πιο δημιουργικός, αλλά και λακωνικός, to the point, γίνεσαι».
Τα αποτελέσματα
Προφανώς –spoiler alert– το πείραμα πέτυχε. «Φτιάξαμε 20 σάιτ, στα οποία δεν γράφαμε εμείς το περιεχόμενο, γραφτήκαμε σε διάφορες πλατφόρμες όπως Google, που σέρβιραν διαφήμιση στα σάιτ μας, τα οποία δεν τα έβλεπε ποτέ κανείς παρά μόνο τα bots που είχαμε φτιάξει», εξηγεί ο κ. Κριέφ. Πολύ σύντομα τα λεφτά άρχισαν να συρρέουν, αν και προφανώς ποτέ δεν εκταμιεύθηκαν. «Στο τέλος είχαμε την υποδομή, εάν θέλαμε, να βγάλουμε πολλά λεφτά. Θα μπορούσαμε να στήσουμε μια φοβερή εταιρεία online μάρκετινγκ, όλοι θα μιλούσαν για το ελληνικό θαύμα, χωρίς κανείς να ξέρει τι κάνουμε», λέει μισοαστεία μισοσοβαρά.
Ο Γκι διατήρησε τον ρόλο του ερευνητή-ντετέκτιβ, του βασικού χαρακτήρα της ταινίας, ωστόσο, όπως κάθε καλός «απατεώνας» είχε άσους στο μανίκι. Ο λόγος για τον Μάρκο Βερέμη, συνιδρυτή της Upstream και εταίρου της BigPi Ventures, και τον Αλέξη Βρατσκίδη, ιδρυτή και CEO της Persado και συνιδρυτή της Upstream, δύο από τα μεγαλύτερα ονόματα της βιομηχανίας τεχνολογίας της χώρας, οι οποίοι στήριξαν από την πρώτη στιγμή το «Unclickable» από τον ρόλο των παραγωγών. «Ξέραμε τι ψάχνουμε αλλά ήταν πολύ δύσκολο να καταφέρουμε να το δείξουμε», επισήμανε ο κ. Βερέμης στην «Κ». «Να το κάνεις χειροπιαστό, να δεις και το κομμάτι της απάτης εις βάρος των εταιρειών που πληρώνουν διαφήμιση, το οποίο μπορεί να συγκινεί λιγότερο, αλλά και να διερευνήσεις τι σημαίνει αυτό για την πολιτική επικοινωνία, για καμπάνιες όπως του Brexit ή του Τραμπ, και πόσο πλήττεται η ελευθερία του Τύπου». Πόσα ειδησεογραφικά σάιτ σε όλο τον κόσμο έχουν κλείσει γιατί χάνουν διαφήμιση η οποία κατευθύνεται στις πλαστές ιστοσελίδες; «Η τωρινή καμπάνια του Τραμπ φαίνεται πιο αποδοτική από των Δημοκρατικών. Δείχνει ότι εκμεταλλεύονται το glitch του συστήματος. Στην Ελλάδα δεν το βλέπουμε ακόμη, αλλά το παράθυρο είναι ανοιχτό». Οπως υπογραμμίζει, μια ομάδα στο Μαρούσι κατάφερε με πολύ λίγα χρήματα να εξαπατήσει τόσους διαφημιζόμενους. «Φανταστείτε ένα τέτοιο γραφείο επί χίλια».
Αδράνεια
Για τον κ. Βρατσκίδη, το πλέον σοκαριστικό είναι η αδράνεια των βασικών μελών της ψηφιακού διαφημιστικού οικοσυστήματος, όπως η Google, το Facebook κ.ά. «Στην πραγματικότητα, είναι προς το αμοιβαίο συμφέρον όλων αυτών των παικτών να επιτρέψουν σε αυτή την παρωδία να συνεχιστεί και να επικεντρωθούν στα κέρδη τους» σημειώνει στην «Κ». «Επιλέγουν να κάνουν τα στραβά μάτια στους κακούς παράγοντες γιατί απλώς είναι προς όφελός τους – μια απάτη πολλών δισ. δολαρίων». Σύμφωνα με τον ίδιο, απαιτείται συνεργασία μεταξύ των κυβερνήσεων. «Πρέπει να εγκριθούν διαφορετικές σειρές νομοθετικών μέτρων: Στις αναπτυσσόμενες αγορές, ο νομοθέτης πρέπει να θεωρήσει πρωτίστως τους MNO (σ.σ. παρόχους κινητής τηλεφωνίας) υπεύθυνους για τη δράση των επιτήδειων προγραμματιστών εφαρμογών, των οποίων ο μοναδικός σκοπός είναι να χρησιμοποιούν δεδομένα ανυποψίαστων πελατών. Στις ανεπτυγμένες αγορές, οι κυβερνήσεις πρέπει να εξετάσουν τις ενέργειες των διαφημιστικών δικτύων καθώς και των app stores που πρέπει να θεωρηθούν υπεύθυνα όχι μόνο για την κλοπή χρημάτων από τους καταναλωτές, αλλά και για την κλοπή χρημάτων από τους διαφημιστικούς προϋπολογισμούς εταιρειών και brands. Είναι ένα πρόβλημα απάτης πολλών δισ. και απαιτεί παγκόσμιο συντονισμό. Φυσικά, το πρόβλημα με τις κυβερνήσεις είναι ότι τους λείπουν η γνώση και η κατανόηση και ότι είναι πολύ επιρρεπείς στο λόμπι της Big Tech».
Unclickable
Σκηνοθεσία: Μπάμπης Μακρίδης
Σενάριο/Ερευνα: Guy Krief
Διεύθυνση Φωτογραφίας: Θοδωρής Μιχόπουλος
Μουσική: Νικήτας Κλιντ
Μοντάζ: Μάριος Κλεφτάκης
Executive Producers: Μάρκος Βερέμης Αλέξιος Βρατσκίδης
Παραγωγός: Αμάντα Λιβανού, Guy Krief
Παραγωγή: Neda Film με την υποστήριξη του Ελληνικού Κέντρου Κινηματογράφου και του ΕΚΟΜΕ