Πολλοί είναι αυτοί που έχουν επισημάνει ανησυχίες, σχετικά με το πώς η παραπληροφόρηση στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης μπορεί να οδηγήσει σε φαινόμενα παραπλάνησης της κοινής γνώμης. Ανησυχίες που έχουν ενταθεί το τελευταίο χρονικό διάστημα, εξαιτίας της πληθώρας εκλογικών αναμετρήσεων οι οποίες θα διεξαχθούν παγκοσμίως τη φετινή χρονιά. Οπως φαίνεται όμως, ο περιορισμός της παραπληροφόρησης είναι μια μάχη που συνεχώς χάνεται. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί ο εν πολλοίς αποκλεισμός που έχουν επιβάλει τους τελευταίους μήνες μεγάλες πλατφόρμες στους ερευνητές των μέσων κοινωνικής δικτύωσης. Το συχνά αόρατο έργο των συγκεκριμένων ερευνητών είναι ιδιαιτέρως σημαντικό, καθώς δύναται να αναδείξει συστημικούς κινδύνους –όπως η παραπληροφόρηση– που ελλοχεύουν σε αυτές τις πλατφόρμες. Σε αυτό το πλαίσιο, το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο ψήφισε το 2022 νόμο προκειμένου να προστατέψει το έργο των ερευνητών. Οι ευεργετικές συνέπειες του νόμου όμως, ακόμη αναζητούνται.
«Κάποιοι έχουν αποκλείσει εντελώς την πρόσβαση»
Οι ερευνητές των μέσων κοινωνικής δικτύωσης προέρχονται από την κοινωνία των πολιτών και εργάζονται κυρίως σε ΜΚΟ ή δεξαμενές σκέψης, σε πανεπιστήμια που διεξάγουν ακαδημαϊκές έρευνες και στον δημοσιογραφικό χώρο.
Οπως σχολίασε στην «Κ» ο Δαβίδ Κλοτσώνης, υπεύθυνος Πολιτικής και Ερευνας, Διαδικτυακής Εκφρασης και Πολιτικού Χώρου στο Κέντρο για τη Δημοκρατία και την Τεχνολογία (CDT), «πάντα αποτελούσε πρόκληση για τους ερευνητές των μέσων κοινωνικής δικτύωσης, η πρόσβαση σε απαραίτητα δεδομένα, προκειμένου να κατανοήσουν τις ενδεχόμενες βαθύτερες βλάβες αυτών των πλατφορμών».
Τους τελευταίους μήνες οι πλατφόρμες είτε έχουν καταστήσει την πρόσβαση σε αυτά τα δεδομένα πολύ ακριβή είτε την έχουν αποκλείσει εντελώς.
Τα πράγματα όμως έχουν χειροτερέψει πολύ το τελευταίο χρονικό διάστημα: «Ορισμένες μεγάλες πλατφόρμες ιστορικά παρείχαν τρόπους στους ερευνητές, προκειμένου να αναλύουν δημόσια προσβάσιμα δεδομένα. Τους τελευταίους μήνες όμως, αυτό έχει γίνει όλο και πιο δύσκολο, αν όχι αδύνατο». Κι αυτό γιατί οι συγκεκριμένες πλατφόρμες, «είτε έχουν καταστήσει την πρόσβαση σε αυτά τα δεδομένα πολύ ακριβή είτε την έχουν αποκλείσει εντελώς».
Η δουλειά των ερευνητών αποτελούσε ένα ούτως ή άλλως δύσκολο εγχείρημα εξαιτίας του τεράστιου όγκου δεδομένων που καθημερινά αναρτάται σε αυτές τις πλατφόρμες. Το περιεχόμενο αυτό, σύμφωνα με τον κ. Κλοτσώνη, «είναι αρχικά ευθύνη των εταιρειών να το παρακολουθούν. Στη συνέχεια οι ερευνητές ελέγχουν αυτή την παρακολούθηση».
«Ιδιαίτερη συμβολή στις εκλογικές περιόδους»
Η πρόσβαση σε αυτά τα δεδομένα συντελείται μέσω των APIs των πλατφορμών, που αποτελούν έναν κώδικα ο οποίος επιτρέπει στις εφαρμογές να «συνομιλούν» μεταξύ τους και να μοιράζονται δεδομένα σε πραγματικό χρόνο. Μέσω αυτής της διαδικασίας, οι ερευνητές μπορούν να έχουν πρόσβαση σε μεγάλο όγκο δεδομένων τα οποία παράγονται από τους χρήστες των συγκεκριμένων πλατφορμών. Πλέον όμως, πολλές μεγάλες πλατφόρμες έχουν επιλέξει να περιορίσουν σημαντικά την πρόβαση στα APIs που διαθέτουν.
Πρόκειται για μια ιδιαιτέρως αρνητική συνθήκη, καθώς σύμφωνα με τον κ. Κλοτσώνη, η πρόσβαση σε αυτά τα δεδομένα οδηγεί στην «κατανόηση των πιθανών συστημικών κινδύνων για την κοινωνία στους οποίους θα μπορούσαν να συμβάλλουν αυτές οι πλατφόρμες». Ενας από αυτούς τους συστημικούς κινδύνους εντός των πλατφορμών είναι η παραπληροφόρηση.
Υπάρχει σαφής σύνδεση μεταξύ των τρόπων με τους οποίους ο πολιτικός διάλογος διαμορφώνεται στο διαδίκτυο από τις πλατφόρμες και των πραγματικών αποτελεσμάτων που μπορεί να έχουν για μια δημοκρατική χώρα αναφορικά με τις εκλογές.
Η συλλογή και ανάλυση αυτών των δεδομένων συμβάλλουν, σύμφωνα με τον κ. Κλοτσώνη, «στην αντιμετώπιση των επιπτώσεων της παραπληροφόρησης, ιδιαίτερα σε εκλογικές περιόδους. Αλλωστε, υπάρχει σαφής σύνδεση μεταξύ των τρόπων με τους οποίους ο πολιτικός διάλογος διαμορφώνεται στο διαδίκτυο από τις πλατφόρμες και των πραγματικών αποτελεσμάτων που μπορεί να έχουν για μια δημοκρατική χώρα αναφορικά με τις εκλογές».
Ενα χαρακτηριστικό παράδειγμα τέτοιου είδους συστημικού κινδύνου που αναλύθηκε, αποτελεί σύμφωνα με τον ίδιο, πρόσφατη έρευνα του Κέντρου για τη Δημοκρατία και την Τεχνολογία (CDT) σχετικά με την εξάπλωση της έμφυλης, σκόπιμης παραπληροφόρησης στο διαδίκτυο. Πρόκειται για ένα φαινόμενο που σύμφωνα με τον κ. Κλοτσώνη, «βασίζεται προφανώς σε σεξιστικές και μισογυνιστικές αντιλήψεις, οι οποίες πλήττουν δυσανάλογα τις έγχρωμες γυναίκες και εξελίσσονται σε βασικό παράγοντα που οδηγεί πολλές γυναίκες ηγέτες να εγκαταλείψουν την πολιτική σφαίρα».
Η ψήφιση της «μηχανής διαφάνειας»
Προκειμένου να αποτρέψει τους κινδύνους αναφορικά με την πρόσβαση σε αυτά τα δεδομένα, το καλοκαίρι του 2022, το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο, ψήφισε τον νόμο περί Ψηφιακών Υπηρεσιών (DSA). Μέσω αυτού, τίθενται οι κανόνες για όλες τις διαδικτυακές πλατφόρμες που δραστηριοποιούνται στην Ε.Ε. Σύμφωνα με τον κ. Κλοτσώνη, ο συγκεκριμένος νόμος «προσδιορίζει σαφώς ότι ιδίως οι πολύ μεγάλες διαδικτυακές πλατφόρμες πρέπει να αξιολογούν και να μετριάζουν τυχόν συστημικούς κινδύνους που θα μπορούσαν να προκύψουν από τη λειτουργία των υπηρεσιών τους».
Ο συγκεκριμένος νόμος συχνά ονομάζεται ως «μηχανή διαφάνειας». Παραδόξως όμως, η ψήφισή του φαίνεται πως οδήγησε σε χειροτέρευση των συνθηκών. Σύμφωνα με τον κ. Κλοτσώνη, «από τότε που τέθηκε σε ισχύ ο νόμος, έχουμε παρατηρήσει μια ενδιαφέρουσα τάση που δείχνει ότι οι μεγάλες διαδικτυακές πλατφόρμες έχουν μειώσει ακόμη περισσότερο το επίπεδο πρόσβασης σε δεδομένα». Είναι ενδεικτικό ότι η Meta ανακοίνωσε πρόσφατα ότι θα κλείσει το CrowdTangle τον ερχόμενο Αύγουστο. Οπως σχολίασε ο κ. Κλοτσώνης, πρόκειται για ένα «εργαλείο διαφάνειας σε πραγματικό χρόνο. Αποτελούσε τη σανίδα σωτηρίας για την κατανόηση του τρόπου με τον οποίο η παραπληροφόρηση, η ρητορική μίσους και η καταστολή της ψηφοφορίας στο Facebook ενδεχομένως υπονομεύουν τον δημόσιο διάλογο και τη δημοκρατία».
«Ερχεται σε πολύ κακή στιγμή»
Πρόκειται για μια επιλογή των πλατφορμών που, σύμφωνα με τον κ. Κλοτσώνη, «έρχεται σε πολύ κακή στιγμή», εξαιτίας των πολυάριθμων εκλογικών αναμετρήσεων που διεξάγονται φέτος. Σε αυτό το πλαίσιο, «η εταιρεία Mozilla δημοσίευσε μια επιστολή την οποία συνυπογράψαμε ως CDT και ουσιαστικά ζητάει από τη Meta να διατηρήσει το CrowdTangle σε λειτουργία μέχρι τον Ιανουάριο του 2025, ακριβώς επειδή υπάρχουν πολλές σημαντικές επερχόμενες εκλογές».
Αντίστοιχη πρακτική με τη Meta ακολουθεί, σύμφωνα με τον κ. Κλοτσώνη, και το Twitter (νυν «Χ») που «έχει επίσης λάβει μέτρα που αυξάνουν το κόστος πρόσβασης σε αυτά τα δεδομένα κατά δεκάδες χιλιάδες ευρώ, καθιστώντας αδύνατη για πολλούς την πρόσβαση σε αυτά τα δεδομένα».
Η Ευρωπαϊκή Επιτροπή και οι εθνικές ρυθμιστικές αρχές πρέπει να επιβάλουν την πραγματική εφαρμογή της νομοθεσίας.
Τον περασμένο Δεκέμβριο, η Ευρωπαϊκή Επιτροπή ανακοίνωσε ότι ξεκίνησε επίσημες διαδικασίες προκειμένου να διερευνήσει αν το Twitter παραβίασε τον επίμαχο νόμο σε ό,τι αφορά μεταξύ άλλων τη μείωση της πρόσβασης σε αυτά τα δεδομένα. Η έρευνα δεν έχει ακόμη ολοκληρωθεί.
Οι ερευνητές ευελπιστούν πως η συγκεκριμένη νομοθεσία της Ε.Ε. η οποία ακόμη αναπτύσσεται σε ορισμένα της σημεία, όπως η επικείμενη κατ’ εξουσιοδότηση πράξη για την πρόσβασή τους στα δεδομένα, θα βελτιώσει τις συνθήκες. Πρόκειται για κάτι που σύμφωνα με τον κ. Κλοτσώνη, «θα δώσει περαιτέρω οδηγίες για το πώς ακριβώς οι ελεγχόμενοι ερευνητές θα μπορούν να έχουν πρόσβαση στα δεδομένα. Ο DSA παρέχει στους ερευνητές σημαντικά εργαλεία για να έχουν πρόσβαση στα δεδομένα, αλλά η Επιτροπή και οι εθνικές ρυθμιστικές αρχές πρέπει να επιβάλουν την πραγματική εφαρμογή της. Επίσης πρέπει να αναπτύξουν τη δευτερεύουσα νομοθεσία που θα είναι το κλειδί για να καταστεί η διαφάνεια των πλατφορμών πραγματικά ουσιαστική και χρήσιμη για τους ερευνητές».