Hταν αρχές Αυγούστου του 2014 όταν η αρχαιολόγος Τατιάνα Πούλου έφτασε στην πύλη του Broomhall House, την ιστορική κατοικία των Eλγιν στη Σκωτία. Στις 10 το πρωί διέσχισε τους κήπους και αντίκρισε το επιβλητικό κτίριο. «Δεν σας κρύβω πως είχα αγωνία. Θα μελετούσα το αδημοσίευτο αρχείο και το μόνο που με ενδιέφερε ήταν να ανακαλύψω την ιστορική αλήθεια. Oποια και να ήταν αυτή», λέει σήμερα στην «Κ».
Στο σαλόνι, την υποδέχθηκαν ο 11ος λόρδος Eλγιν, η σύζυγός του και ένα από τα πέντε παιδιά τους. Και εκείνοι, της εκμυστηρεύθηκαν αργότερα, είχαν αγωνία. Δεν της το έδειξαν, όμως. Την καλωσόρισαν και την οδήγησαν στον χώρο που είχαν διαμορφώσει για να δουλέψει. Στη μέση ενός σαλονιού είχαν μεταφέρει ένα μεγάλο ξύλινο τραπέζι και πάνω σε αυτό είχαν τοποθετήσει τους επτά τόμους με τις 500 επιστολές που είχε ανταλλάξει ο Eλγιν με τους βασικούς συντελεστές της αποστολής του και ένα ζευγάρι λευκά γάντια για να φοράει όταν θα τους άνοιγε. Η Ελληνίδα αρχαιολόγος βρισκόταν εκεί για να ψάξει την ιστορία ενός μικρού κοσμήματος, αλλά η έρευνά της, όπως συμβαίνει συχνά στην επιστήμη της, την οδήγησε αλλού, φέρνοντας στο φως άγνωστες, συγκλονιστικές πτυχές της αποκοπής των Γλυπτών του Παρθενώνα.
Η ιστορία που διηγείται στην «Κ», στην πραγματικότητα ξεκινάει πολύ νωρίτερα, το 2002 και συμπτωματικά με ένα έργο που είχε να κάνει με το όραμα της Μελίνας Μερκούρη – όχι για τα Γλυπτά του Παρθενώνα, αλλά για την ενοποίηση των αρχαιολογικών χώρων της Αθήνας. Για να γίνει η ενιαία περίφραξη στον Λόφο του Φιλοπάππου, ένας εκσκαφέας είχε ξεκινήσει να σχηματίζει μια τάφρο 70 εκατοστών, όταν ένας αρχαιολόγος είδε να ξεπετάγονται από το χώμα όστρακα κεραμικής. Στις ανασκαφές που ακολούθησαν, ανακάλυψαν τρεις τάφους γεωμετρικών χρόνων.
Εννέα χρόνια αργότερα, η τότε υπεύθυνη του αρχαιολογικού χώρου Φιλοπάππου κάλεσε την κ. Πούλου στο γραφείο της. Της εξήγησε πως ο αρχαιολόγος της συγκεκριμένης ανασκαφής δεν προλάβαινε να μελετήσει τους τάφους και της ζητούσε να αναλάβει εκείνη. «Μπήκα στην αποθήκη χωρίς να ξέρω τι θα βρω. Είχα την εντύπωση ότι υπήρχαν μόνο 9 αγγεία και με έκπληξη είδα 105 χρυσά κομματάκια από κοσμήματα, με τα οποία είχε ταφεί ένα 13χρονο κορίτσι», εξηγεί.
Πέρασε μέρες προσπαθώντας να τα στήσει ώστε να δώσει μορφή στα αρχαία κοσμήματα. Κατέληξε σε δύο πιθανές αποκαταστάσεις. Τις φωτογράφισε και πήγε στη βιβλιοθήκη θέλοντας να βρει περισσότερες πληροφορίες. Εκεί ανακάλυψε πως υπάρχει στη βιβλιογραφία ένα ολόιδιο κολιέ, πράγμα εξαιρετικά σπάνιο. Με ακόμη μεγαλύτερη έκπληξη διάβασε ότι το συγκεκριμένο κόσμημα εκτίθεται στο Βρετανικό Μουσείο, αλλά και πως ανήκει στη συλλογή Eλγιν.
Το 2013, σε ένα συνέδριο στις Βρυξέλλες γνώρισε τον Ντίφρι Γουίλιαμς, τον σημαντικότερο Βρετανό μελετητή των αρχείων Eλγιν, και του έδειξε το κόσμημα και το πανομοιότυπο του Βρετανικού Μουσείου. «Είναι ανασκαφή του Λουζιέρι», είπε εκείνος χωρίς δεύτερη σκέψη. Η κ. Πούλου δεν γνώριζε τότε τίποτα για τον Ιταλό καλλιτέχνη που είχε στείλει ο Ελγιν στην Αθήνα. «Είναι ο άνθρωπος που έκοψε τα Μάρμαρα του Παρθενώνα και έκανε ανασκαφές στην περιοχή. Μπορεί αυτό που έχουμε στο Μουσείο να το βρήκε κοντά στον λόφο του Φιλοπάππου», της είπε.
Hταν τόσο πυκνός ο χρόνος μου εκεί, που δεν έκανα ούτε διάλειμμα για φαγητό. Είχα μαζί μου κάτι φακελάκια νες καφέ, τα έβαζα σε λίγο νερό και τα έπινα σαν σφηνάκι μην τυχόν και νυστάξω.
«Με το που επέστρεψα στην Αθήνα, πήγα τρέχοντας στη Βρετανική Σχολή Αθηνών και ζήτησα από την τότε διευθύντρια Κάθι Μόργκαν να μεσολαβήσει για να πάω στο Βρετανικό Μουσείο και να μελετήσω τα κοσμήματα», θυμάται η κ. Πούλου. Η κ. Μόργκαν, εξαρχής θετική, πολύ γρήγορα της ανακοίνωσε πως ήταν ιδανική περίπτωση για υποτροφία, για να πάει όχι μόνο στο Μουσείο, αλλά και στο αρχείο του Ελγιν στη Σκωτία. Eπικοινώνησαν με τον 11ο λόρδο Ελγιν και εκείνος δέχθηκε. «Στο άκουσμα αυτό, έπαθα ένα μικρό εγκεφαλικό. Δεν είχα φανταστεί πως θα μπορούσα εγώ, μια Ελληνίδα αρχαιολόγος, να μελετήσω αυτό το αρχείο», λέει η ίδια.
Το αρχείο, σύμφωνα με το βρετανικό δίκαιο, είναι ιδιωτικό και παραμένει αδημοσίευτο στο σύνολό του. Το 1967, μετά την έκδοση ενός βιβλίου, ιδιαίτερα αρνητικού για τον Eλγιν, από μελετητή του αρχείου, η πρόσβαση σε αυτό έκλεισε για 35 χρόνια. Από ελληνικής πλευράς, η κ. Πούλου θα ήταν η δεύτερη αρχαιολόγος στην οποία δόθηκε πρόσβαση, μετά την Ελενα Κόρκα, σήμερα επίτιμη διευθύντρια του υπουργείου Πολιτισμού, που είχε μελετήσει μέρος του, στο πλαίσιο του διδακτορικού της.
Oταν, βέβαια, στο Broomhall House η κ. Πούλου άνοιξε τον πρώτο τόμο, τρόμαξε. Οι χειρόγραφες επιστολές, γραμμένες τον 19ο αιώνα, ήταν πολύ δύσκολο να διαβαστούν. Hταν όμως τυχερή γιατί ήταν στα γαλλικά (η ίδια έχει σπουδάσει στη Γαλλία) και ο γραφικός χαρακτήρας του Λουζιέρι στρωτός. «Επειτα από μία ημέρα άρχισα να τις διαβάζω με ευκολία. Hταν τόσο πυκνός ο χρόνος μου εκεί, που δεν έκανα ούτε διάλειμμα για φαγητό. Είχα μαζί μου κάτι φακελάκια νες καφέ, τα έβαζα σε λίγο νερό και τα έπινα σαν σφηνάκι μην τυχόν και νυστάξω». Κάθε απόγευμα στις πέντε, η λαίδη Ελγιν την έβαζε στο αυτοκίνητό της και την άφηνε στο παραθαλάσσιο χωριό όπου διέμενε.
Οσο περνούσαν οι μέρες στο Broomhall, συνειδητοποιούσε πως, πέρα από το αρχείο, και η ιστορική κατοικία είχε «πολλή Ελλάδα». Τα γύψινα των τοίχων ήταν διακοσμημένα με ανάγλυφα αντίγραφα των ανθεμίων του Ερεχθείου και σε μία σειρά επίπλων ήταν σκαλισμένο το κεντρικό ανθέμιο της στέγης του Παρθενώνα. Σε ένα δωμάτιο είδε το ακριβές αντίγραφο του θρόνου του Ελγιν που η οικογένεια πούλησε στο μουσείο Γκετί το 1974 και άλλα, πολλά αρχαία, τα οποία ο Ιταλός είχε στείλει στον Ελγιν μετά το 1816 και την πώληση της συλλογής στο Βρετανικό Μουσείο, όπως μια σαρκοφάγο με περίτεχνη διακόσμηση. Ηταν η ίδια που ο Λουζιέρι βρήκε στην Αθήνα στις 6 Μαρτίου 1811 και την περιγράφει με κάθε λεπτομέρεια σε μία από τις επιστολές του.
Το «μπούλινγκ»
Μια Κυριακή, η οικογένεια κάλεσε την κ. Πούλου για φαγητό. «Ο 11ος λόρδος είναι ένας πολύ έξυπνος άνθρωπος, με χιούμορ και μάτια που έβγαζαν σπίθες», θυμάται. Είχε παρατηρήσει πως κούτσαινε. Της εξιστόρησε πώς είχε τραυματιστεί στην απόβαση της Νορμανδίας. Της μίλησε για την ιστορία της οικογενείας, τον Ρόμπερτ Μπρους που θεωρείται εθνικός ήρωας, έχοντας αποτρέψει το 1314 την είσοδο των Αγγλων στη Σκωτία. Αλλα μέλη της οικογενείας που κατέλαβαν δημόσια αξιώματα και πολιτικούς ρόλους: ο 8ος ήταν κυβερνήτης του Καναδά, ο 9ος της Ινδίας. «Δεν μπήκαμε ποτέ σε συζήτηση επί της ουσίας για τα Γλυπτά ή για τον 7ο λόρδο Ελγιν, αλλά κάποια στιγμή ο μεγαλύτερος γιος της οικογενείας μού είπε ότι αν δεν είχε προχωρήσει σε αυτές τις πράξεις ο Λουζιέρι, ο πρόγονός του θα είχε σώσει όχι μόνο τον γάμο του, αλλά και τη φήμη του». Της είπαν πως φέρουν βαρέως ότι ο Λόρδος Βύρων τους καταράστηκε, αλλά και πως κάθε ανακίνηση της διεκδίκησης τους αναστατώνει. «Ο πατέρας μου, έχοντας ζήσει στην εποχή των μίντια, έχει δεχθεί πολύ περισσότερο μπούλινγκ απ’ ό,τι του αναλογεί», της είπε ο γιος του.
Φεύγοντας από το Broomhall, η κ. Πούλου έδωσε στην οικογένεια γραπτή αναφορά τού τι βρήκε και τους υποσχέθηκε πως θα τους στέλνει οποιαδήποτε επιστημονική δημοσίευση ή διάλεξη σε σχέση με τη χρήση του αρχείου. Και πράγματι, το 2016, το 2019, αλλά και τον περασμένο Οκτώβριο, στο πλαίσιο διεθνούς συνεδρίου στο Μουσείο Κανελλοπούλου για τη Βόρεια Κλιτύ της Ακρόπολης, όταν αναφέρθηκε σε κάποιες από τις επιστολές, είχε μεταφράσει και είχε στείλει στους Ελγιν την ομιλία της. Δεν υπήρξε κάποια αντίδραση.
Οταν ο Ιταλός Λουζιέρι ζητούσε λίρες και πριόνια
Στη διάλεξη που η κ. Πούλου έδωσε τον περασμένο Οκτώβριο στην Αθήνα και είχε παρακολουθήσει η «Κ», η αρχαιολόγος αναφέρθηκε σε κάποιες από τις επιστολές που περιέγραφαν με ανατριχιαστικές λεπτομέρειες τις κινήσεις του Λουζιέρι τα τρία χρόνια που έχει πρόσβαση στην Ακρόπολη. Oταν ο Παρθενώνας προσεγγίζεται για πρώτη φορά προκειμένου να αρχίσουν οι εργασίες ο διοικητής τους εμποδίζει. Ο Λουζιέρι ζητάει από τον Eλγιν επειγόντως ένα φιρμάνι, «το οποίο θα έχει συνταχθεί με τέτοιους όρους, ώστε να αποφύγουμε νέες δυσκολίες και να συνεχίσουμε το έργο μας». Αργότερα γράφει στον Ελγιν πως τα χρήματα που είχε στείλει τους διευκόλυναν «να σκάψουν και να πάρουν». Σε άλλες επιστολές αναζητάει πριόνια, για να κόψει μεταξύ άλλων «ένα μεγάλο ανάγλυφο το οποίο δεν μπορεί να μετακινηθεί αν δεν μειώσουμε το βάρος του». Στις 6 Ιανουαρίου 1804, ο Λουζιέρι εξασφαλίζει το τελευταίο τμήμα της ζωφόρου του Παρθενώνα. «Oλες οι επιστολές ή τα φιρμάνια ήταν πάντα τόσο αδύναμα σε αυτό το θέμα που χωρίς τα χρήματα, τα δώρα και την επιρροή που είχε εδώ η εξοχότητά σας, δεν θα είχαμε πάρει τίποτα», είχε παραδεχθεί. «Υπήρχαν στιγμές στο Broomhall που έκλαψα διαβάζοντας τις επιστολές», λέει σήμερα η κ. Πούλου στην «Κ». «O Λουζιέρι προκαλεί τεράστια καταστροφή στον Παρθενώνα. Είχα ακούσει τον Μανόλη Κορρέ να μιλάει γι’ αυτό, αλλά ήταν διαφορετικό να διαβάζω τα λόγια του ανθρώπου που προκάλεσε την καταστροφή. Oλο αυτό δεν είναι μια τυπική έρευνα. Δεν αφορά ένα αγγείο ή ένα εκπληκτικό άγαλμα. Είναι συνυφασμένο με την εθνική μας ταυτότητα, με την καταστροφή του εθνικού μας μνημείου και βέβαια με τη διεκδίκηση. Μπορεί ως αρχαιολόγοι να μην εμπλεκόμαστε στη διεκδίκηση με πολιτικούς όρους, καταλαβαίνουμε όμως πως κάποιες από τις επιστολές αυτές αποτελούν πολύτιμο επιχείρημα», τονίζει.
Ο μεγαλύτερος γιος της οικογενείας μου είπε ότι αν δεν είχε προχωρήσει σε αυτές τις πράξεις ο Λουζιέρι, ο πρόγονός του θα είχε σώσει όχι μόνο τον γάμο του αλλά και τη φήμη του.
Η έρευνά της δεν έχει ακόμη ολοκληρωθεί. Τα τελευταία δέκα χρόνια μεταξύ άλλων κατάφερε να εντοπίσει πού βρισκόταν το σπίτι του Λουζιέρι (στα σημερινά Αναφιώτικα) και έχει επίσης επιβεβαιώσει πως 120 αγγεία που είχαν κλαπεί από το σπίτι του και είχαν φτάσει στον Ναπολέοντα Βοναπάρτη αγνοούνται. Εχει ήδη κάνει ένα πρώτο ταξίδι στη Νάπολη αναζητώντας τα. Πρέπει να ξαναπάει εκεί, θέλει να ταξιδέψει στο Λονδίνο, στο Μπρίστολ, στη Μασσαλία και σε πολλά άλλα μέρη για να συνεχίσει τη μελέτη. «Το στενάχωρο είναι πως οι Ελληνες αρχαιολόγοι δεν μπορούμε να κάνουμε εύκολα τέτοιες έρευνες. Χρειάζεται χρόνος και χρήματα. Η υποτροφία και κυρίως η διαμεσολάβηση της βρετανικής αρχαιολογικής σχολής ήταν πολύτιμη, αλλά έπρεπε να καλύψω μόνη μου ένα μεγάλο μέρος των εξόδων», σημειώνει.
Πρόκειται για μια προσωπική διαδρομή, σε πολλά επίπεδα. Ηταν προφανές και στη διάλεξή της τον Οκτώβριο, που μίλησε με συναίσθημα για την επιχείρηση αποκοπής και για τις άγνωστες πτυχές της ζωής του Λουζιέρι. Η ίδια πλέον πιστεύει πως ο Ιταλός ήταν και θύτης, αλλά και θύμα: «Υπηρετεί τον λόρδο Ελγιν πολύ πιστά, δεν τον εγκαταλείπει ποτέ έως τον θάνατό του, παρόλο που η ζωή του είναι δραματική. Μας προκαλεί ένα πολύ μεγάλο τραύμα που προσπαθούμε να θεραπεύσουμε με την επιστροφή, αλλά και ο ίδιος πεθαίνει με τραγικό τρόπο. Εγκαταλελειμμένος και απένταρος. Είναι ένα μοιραίο πρόσωπο-κλειδί. Ακολουθούσε μεν εντολές, αλλά χωρίς αυτόν είναι σαφές πως δεν θα είχε δημιουργηθεί ποτέ η συλλογή του Ελγιν», καταλήγει.