Ιχνη ανθρώπινης παρουσίας και δραστηριότητας, χρονολογούμενα από τους προϊστορικούς χρόνους έως και τα μέσα του 20ου αιώνα, διερευνεί τα τελευταία χρόνια στο Ελλάνιο Ορος της Αίγινας, μια ομάδα της Εφορείας Αρχαιοτήτων Πειραιώς και Νήσων και της Ελβετικής Αρχαιολογικής Σχολής στην Ελλάδα.
Οπως αναφέρει το υπουργείο Πολιτισμού, στην κορυφή του Ελλανίου Ορους, του υψηλότερου βουνού της Αίγινας, όπου βρίσκεται σήμερα το ξωκκλήσι της Ανάληψης, υπήρχε κάποτε ένα ιερό αφιερωμένο στον Δία, τα κύρια κτίρια του οποίου βρίσκονται χαμηλότερα στη βόρεια βουνοπλαγιά και είχαν διερευνηθεί παλαιότερα από το Γερμανικό Αρχαιολογικό Ινστιτούτο.
Η παρουσία, ωστόσο, οχυρωματικού περιβόλου και κατοικιών στην κορυφή δείχνει ότι το ύψωμα αυτό χρησιμοποιούνταν και ως καταφύγιο σε περιόδους κινδύνου. Οπως έδειξαν και οι παλαιότερες ανασκαφές, στις αρχές του 20ού αιώνα, στην κορυφή υπάρχουν κατάλοιπα ανθρώπινης δραστηριότητας που καλύπτουν ένα διάστημα σχεδόν τεσσάρων χιλιετών.
Στόχος της έρευνας είναι η καταγραφή και χρονολόγηση των καταλοίπων, τόσο αυτών των προϊστορικών χρόνων όσο και εκείνων που σχετίζονται με το ιερό του Δία. Μερικά ευρήματα, όπως ένα πήλινο τροχήλατο μυκηναϊκό ειδώλιο, το οποίο εκτίθεται στο Αρχαιολογικό Μουσείο της Κολώνας στην Αίγινα, συνηγορούν σε μια λατρευτική χρήση της βουνοκορφής ήδη από την Εποχή του Χαλκού.
Ευρήματα των Μυκηναϊκών χρόνων
Το 2023 ανασκάφτηκε ένα μυκηναϊκό κτίριο διαστάσεων περίπου 4,5 μ. επί 3 μ., το οποίο οριοθετείται από τρεις τοίχους και έναν μεγάλο βράχο. Στο εσωτερικό του βρέθηκαν περίπου τριάντα αγγεία (μαγειρικά και αποθηκευτικά σκεύη, αγγεία πόσης και άλλα), τα οποία διατηρήθηκαν διότι ο χώρος μετά την καταστροφή του καλύφθηκε από τους μεγάλους λίθους της κατάρρευσης των τοίχων.
Τα αγγεία χρονολογούνται στην περίοδο της καταστροφής των μυκηναϊκών ανακτόρων και στους Μετανακτορικούς χρόνους. Η ανασφάλεια που επικρατούσε τότε ώθησε μερικούς κατοίκους της Αίγινας να εγκατασταθούν σε υψηλότερα εδάφη – και συγκεκριμένα σε αυτή την κορυφή, που τους ήταν ήδη γνωστή ως χώρος λατρείας.
Σε βαθύτερα στρώματα πάνω στον βράχο, βρέθηκαν επίσης όστρακα της Μέσης Εποχής Χαλκού, δηλαδή του πρώτου μισού της 2ης χιλιετίας π.Χ., την περίοδο που άκμασε η πόλη της Αίγινας, ως εμπορικό και ναυτικό κέντρο.
Η αρχαία λατρεία του Δία
Η λατρεία του Δία στο Ελλάνιο Ορος είναι γνωστή από της αρχαίες πηγές, όπως από τον Παυσανία. Το ξωκκλήσι είναι κτισμένο σε αρχαία θεμέλια. Η εύρεση πήλινων κεραμίδων κορινθιακού τύπου τεκμηριώνει την ύπαρξη ενός αρχαίου κτίσματος στην κορυφή, πιθανώς ενός μικρού ναού. Τα απορρίμματα των θυσιών βρέθηκαν στα βόρεια του ξωκκλησιού, σε ένα μελανό στρώμα με χιλιάδες μικρά θραύσματα καμένων οστών ζώων. Κεραμική Γεωμετρικών έως Ρωμαϊκών χρόνων τεκμηριώνει τη μακρόχρονη χρήση του χώρου.
Η περιοχή γύρω από το Ελλάνιο Ορος
Προκειμένου να κατανοηθεί καλύτερα η μοναδική αυτή θέση, η ελληνο-ελβετική ομάδα διενεργεί επίσης επιφανειακή έρευνα γύρω από το Ελλάνιο Oρος. Η περιοχή αυτή, που σήμερα είναι σχεδόν ακατοίκητη, είναι γεμάτη με ίχνη ανθρώπινης παρουσίας, χρονολογούμενα από τους προϊστορικούς χρόνους έως και τα μέσα του 20ού αιώνα – όπως οχυρώσεις, αναλημματικούς τοίχους, έναν αρχαίο πύργο, λατομεία, αρχαίες επιγραφές σε βράχους, μαντριά και αλώνια, «σουβάλες» (δεξαμενές), εγκαταλειμμένους οικισμούς και ένα «δρακόσπιτο».
Η έρευνα θα συνεχιστεί δύο έτη ακόμη, σύμφωνα με τον πενταετή προγραμματισμό της αφού η περιοχή μας επιφυλάσσει σημαντικά νέα ευρήματα. Το ιερό του Ελλάνιου Δία έρχεται να προστεθεί στο τεράστιο αρχαιολογικό ενδιαφέρον που παρουσιάζει το νησί της Αίγινας. Ετσι θα μπορούσε να δημιουργηθεί ένας αρχαιολογικός πόλος έλξης στο νησί με τους ναούς της Αφαίας, του Απόλλωνα στην Κολώνα και του Δία στο Ελλάνιο Ορος.
Η ΕΦΑΠΝ το 2023 ξεκίνησε μία προσπάθεια για την ανάδειξη, στερέωση και αποκατάσταση των μνημείων του νησιού. Αρχής γενομένης από το ιερό του Απόλλωνος στη θαλάσσια είσοδο του νησιού ενίσχυσε τον ένα και μοναδικό σωζόμενο κίονα του ιερού. Παράλληλα γίνονται προσπάθειες για την αναβάθμιση του Αρχαιολογικού Μουσείου της Κολώνας, όπου απαιτούνται επισκευαστικές εργασίες για την ανάδειξή του, ενώ ανακαινίστηκαν οι παλαιές προθήκες του Μουσείου.
Στο Ιερό της Αφαίας, ένα χώρο ορόσημο στην αρχαιότητα, που συμπληρώνει το νοητό τρίγωνο του Παρθενώνα και του Σουνίου, ξεκινούν άμεσα οι εργασίες αναβάθμισης του επισκέψιμου αρχαιολογικού χώρου με έργα πνοής μέσα σε αυτόν, αλλά και με τη φωταγώγηση του ναού.
Μία παρόμοια προσπάθεια θα γίνει και με την ανάδειξη του Ελλανίου Ορους, εκεί που λατρεύτηκε ο πατέρας των θεών ο Δίας πάνω σ’ ένα απόκρημνο λόφο, που πρέπει να γίνει οπωσδήποτε προσβάσιμος για το κοινό.
Δίας – Αφαία Αθηνά – Απόλλωνας, η τριάδα των θεών που δέσποζε στο νησί και έδινε ξεχωριστή οντότητα, που κρατάει έως σήμερα τους πιστούς με τη λατρεία στον Αγιο Νεκτάριο.