Ο ήλιος έδυε γλυκά στο κέντρο της Κομοτηνής όταν ξαφνικά ακούστηκε ένας κανονιοβολισμός. Κανείς από τους πολυάριθμους θαμώνες των καφέ δεν ασχολήθηκε. Τι ήταν; «Ο ήχος σημαίνει το τέλος της νηστείας του Ραμαζανίου που κρατάει από την ανατολή έως τη δύση», μας είπε ένας περαστικός. «Οι μουσουλμάνοι μπορούν τώρα να αρχίσουν να τρώνε. Υπάρχει και αντίστοιχος κανονιοβολισμός το ξημέρωμα για να κηρύξει την έναρξη. Τα παλαιά χρόνια έβγαιναν αχάραγα κάποιοι στις μουσουλμανικές γειτονιές και βαρούσαν τενεκέδια. Ευτυχώς το θορυβώδες έθιμο σταμάτησε. Πολύ βάρβαρο να ξυπνάς έτσι αν δεν νηστεύεις και εσύ». Αυτό το «μπαμ» τελικά ήταν το καλωσόρισμα σε μια πόλη με πολλούς άγνωστους κώδικες για τον επισκέπτη και με μια γοητευτική πανσπερμία ανθρώπων από διαφορετικές ομάδες που συνυπάρχουν αρμονικά. H Θράκη σε βάζει να σκεφτείς πώς ήταν κάποτε οι μεγάλες αυτοκρατορίες.
Λίγα σπαράγματα από το παρελθόν επιβιώνουν στην Κομοτηνή. Εκτός από ένα κομμάτι βυζαντινού τείχους, πέτρες από την κάτοψη της Συναγωγής, ένα πτωχοκομείο (Ιμαρέτ) του 14ου αιώνα, μερικά τζαμιά και κάποια αστικά κτίρια. Υπάρχουν και οι προσφυγικές γειτονιές του 1922, η μουσουλμανική συνοικία που θυμίζει σε ορισμένα σημεία δαιδαλώδη μαχαλά και ένας συνοικισμός Ρομά, το Αλάν Κουγιού που θεωρείται σχεδόν άβατο. Η πόλη είναι μια μικρή Βαβέλ με Πομάκους, Ρομά, Αρμένηδες και απογόνους Ανατολικοθρακιωτών, Μικρασιατών, Ποντίων, Σαρακατσάνων, Ηπειρωτών, κάθε καρυδιάς καρύδι. Πώς την αποκωδικοποιείς μέσα σε τρεις ημέρες; Δεν υπήρχε καταλληλότερος άνθρωπος από τον ψυχίατρο Γκάρο Εσαγιάν, γέννημα θρέμμα της πόλης, να μας μιλήσει για το πολύπλοκο ψυχολογικά παρελθόν και το ακόμα πιο σύνθετο παρόν της Κομοτηνής.
«Γεννήθηκα το 1956. Ο πατέρας μου ήταν από τους πρώτους Αρμεναίους που είχε παντρευτεί Ελληνίδα. Ηρθε ενός έτους από την Προύσα μετά τη γενοκτονία. Ο παππούς μιλούσε μόνο αρμένικα και τουρκικά. Είχα αρχίσει και εγώ να μαθαίνω τουρκικά με τα παραμύθια που μου έλεγε. Ημουν δεν ήμουν πέντε ετών όταν αποφάσισε να μου μιλήσει για τις σφαγές του 1915. Αργησα πολύ να ξαναπώ λέξη στη γλώσσα αυτή. Κατά τα άλλα, μεγάλωσα πλάι σε μουσουλμάνους και παίζαμε όλα τα παιδιά μαζί, ήμασταν φίλοι. Ο πατέρας μου, ένας κοσμοπολίτης κοσμηματοποιός που ταξίδευε από την Αμβέρσα έως τον Λίβανο, ήταν εξαιρετικά αγαπητός στη μουσουλμανική μειονότητα. Ο καθένας στην πόλη αυτή κουβαλούσε τα βιώματά του αλλά δεν δηλητηρίαζαν την καθημερινότητά του. Οπως και εγώ. Δεν περιφρονώ την ιστορία της φυλής μου, θα αγωνιστώ για να γίνει γνωστή η γενοκτονία, αλλά δεν θα τη χρεώσω στον γείτονα ή στον συμπολίτη επειδή λέγεται Μεχμέτ», λέει ο ψυχίατρος, ένας από τους 200 Αρμένηδες που ζουν σήμερα στην Κομοτηνή.
«Ισχυρός κηδεμόνας»
Καθόμασταν στο παραδοσιακό καφέ Cuma. Με τους μειονοτικούς τι γίνεται; «Για δεκαετίες ολόκληρες υπήρχε λάθος διαχείριση από την ελληνική πολιτεία στο θέμα αυτό», λέει ο Γκάρο. «Ως το 1991 οι άνθρωποι βίωναν διαχωρισμούς και φόβο. Τους έπεφτε η σκεπή του σπιτιού τους, δεν μπορούσαν να πάρουν άδεια να το επισκευάσουν ή να βγάλουν άδεια οδήγησης. Τότε λοιπόν μάζεψαν τα χρήματά τους και τα πέρασαν στην Τουρκία, αγόρασαν σπίτια εκεί. Σήμερα αυτό αποδεικνύεται ένα “εργαλείο” όταν θέλει να τους χειριστεί το τουρκικό προξενείο που έχει έδρα την πόλη (κατ’ αντιστοιχίαν του ελληνικού προξενείου στην Κωνσταντινούπολη με βάση της Συνθήκη της Λωζάννης για τους μη ανταλλάξιμους). Μετά τα γεγονότα της Κύπρου το 1974 εδώ έσπασαν μαγαζιά των μειονοτικών. Πολλοί φοβήθηκαν, πέρασαν το ποτάμι για την άλλη όχθη. Επειδή έχουν ζήσει την ανασφάλεια, τους κολακεύει να έχουν έναν ισχυρό κηδεμόνα σαν το τουρκικό κράτος. Ομως δεν τους αρέσει ο τρόπος ζωής στην Τουρκία αλλά ο δικός μας», υπογραμμίζει.
«Το 1990 γύρισα στην Κομοτηνή μετά από πολυετή παραμονή στο εξωτερικό. Θυμάμαι μια εικόνα που χαρακτήριζε πολλούς μουσουλμάνους. Περνούσαν τον δρόμο με το κεφάλι σκυμμένο προς την άσφαλτο, δεν τολμούσαν να δουν αν ερχόταν αμάξι. Σκέπτονταν ότι ο οδηγός θα σταματήσει. Οταν άνοιξα το ιατρείο εκείνη την περίοδο στο κέντρο της Κομοτηνής πολλοί συνάδελφοί μου θεωρούσαν ότι αυτοκτονούσα επαγγελματικά. Είχα ήδη κάνει ιατρική στο Μιλάνο, ψυχιατρική στο Παρίσι και μετεκπαίδευση στη Λωζάννη. Το να πας σε ψυχίατρο τότε ήταν ταμπού στην επαρχία. Παρά τις δυσκολίες και τα εμπόδια εγώ πίστευα ότι θα μπορούσα να προσφέρω. Και δικαιώθηκα και στο ιατρείο και ως διδάσκων στο Δημοκρίτειο Πανεπιστήμιο. Οι άνθρωποι, χριστιανοί και μουσουλμάνοι, είχαν ανάγκη από βοήθεια. Και εγώ δίνοντας στον τόπο μου, ένιωσα μια ολοκλήρωση που δεν θα την είχα αν έμενα στο εξωτερικό», είπε ο Γκάρο και ρούφηξε μια γουλιά καφέ.
«Η δύναμη της Κομοτηνής είναι οι άνθρωποί της. Εδώ στη Θράκη είμαστε μακριά από όλα και έτσι έχουμε ο ένας τον άλλο. Οταν μας αφήνουν ήσυχους δεν υπάρχουν προβλήματα», λέει η αρχαιολόγος και μουσειοπαιδαγωγός Νάγια Δαλακούρα.
«Από το 1990 και μετά άρχισαν να αναπνέουν οι μειονοτικοί. Και πολύ περισσότερο αργότερα με τον νόμο του Γιώργου Παπανδρέου ως υπουργού Παιδείας να περνάνε τα παιδιά τους με ποσόστωση στο ελληνικό πανεπιστήμιο. Η δυνατότητα της μόρφωσης μέσα από τα ελληνικά πανεπιστήμια αλλά και το ευρωπαϊκό διαβατήριο έχουν δώσει φτερά στη νέα γενιά των μουσουλμάνων. Μου έχει τύχει πολλές φορές να δέχομαι ένα μέιλ από το Λονδίνο ή το Αμστερνταμ από το παιδί κάποιου μειονοτικού που ζει και εργάζεται στο εξωτερικό για να κλείσει ραντεβού για τη μάνα του ή τον πατέρα του που ζουν σε κάποιο χωριό», σημειώνει.
Και πώς είναι σήμερα η πόλη; «Με δύο διαφορετικές κουλτούρες που συνυπάρχουν παράλληλα αλλά δεν συγχωνεύονται. Οι δύο κοινότητες δεν είναι συγκοινωνούντα δοχεία, τέμνονται μόνο στις εξαιρέσεις. Ο φόβος δεν αφήνει να υπάρξει ώσμωση. Γίνονται κηδείες, λ.χ., και ο μουσουλμάνος θα πάει να αποχαιρετίσει τον χριστιανό φίλο ή τον γείτονα, αλλά δεν θα μπει μέσα στην εκκλησία. Και λογικό, είναι ένα μέρος όπου αμέσως σου κολλάνε μια “ετικέτα”, αν είσαι με τους τάδε ή με τους δείνα, είσαι με το τουρκικό προξενείο, είσαι με την άλλη πλευρά. Το μεγαλύτερο πρόβλημα όλων πάντως είναι ότι τα νέα παιδιά από όλες τις κοινότητες μεταναστεύουν. Τα δυο μου αγόρια και ο γιος του αδελφού μου είναι και οι τρεις γιατροί. Δύο μένουν στις ΗΠΑ, ένας στην Ελβετία δίχως να σκέφτονται να επιστρέψουν. Οι Εσαγιάν τελείωσαν πια στην Κομοτηνή».
Οι φοιτητές
Την ώρα που οι ντόπιοι νέοι επιδεικνύουν φιλαπόδημο πνεύμα λόγω ανεργίας και κακών απολαβών, χιλιάδες φοιτητές καταφθάνουν κάθε χρόνο. Η Αθηναία Ιωάννα Παραβάντη είναι στο 2ο έτος της Νομικής και χαρακτηρίζει την πόλη «φροντιστήριο ενσυναίσθησης». «Αυτό που λένε για την Κομοτηνή είναι ότι κλαις δύο φορές: μία όταν μάθεις ότι πέρασες εδώ και μία όταν αποφοιτάς, διότι την έχεις πια αγαπήσει. Εγώ το επέλεξα να έρθω, ήθελα να δω ένα μακρινό και άγνωστο κομμάτι της πατρίδας μου. Είχα ακούσει πολύ καλά λόγια για τη Σχολή μου, όχι μόνο για την ποιότητα των σπουδών αλλά και το γεγονός ότι τα κομματικά δεν κάνουν τόσο έντονη την παρουσία τους στο πανεπιστήμιο. Ξαφνιάστηκα όταν πρωτοείδα τις δύο κοινότητες να συμβιώνουν και γυναίκες που φορούν μαντίλα, όταν άκουσα το κάλεσμα του ιμάμη μέσα στην ημέρα για προσευχή. Στην Κομοτηνή μαθαίνεις διαφορετικά ήθη και έθιμα. Γίνεσαι πιο ανεκτικός στο διαφορετικό και αυτό είναι τεράστιος πλούτος για έναν νέο άνθρωπο».
Κομοτηναία σαρακατσάνικης καταγωγής, με πατέρα που γεννήθηκε σε κονάκι, η αρχαιολόγος και μουσειοπαιδαγωγός Νάγια Δαλακούρα έχει σπουδάσει, έχει εργαστεί και έχει ζήσει σε πολλά μέρη. «Γύρισα διότι ήθελα η κόρη μου να αποκτήσει και αυτή την αίσθηση της ανεκτικότητας και της συνύπαρξης που υπάρχει στην Κομοτηνή. Πράγματα που θεωρούνται προτεραιότητα στην εκπαίδευση σήμερα, εμείς στην πόλη αυτή τα μάθαμε βιωματικά. Από το νηπιαγωγείο έως το γυμνάσιο είχαμε συμμαθητές από διαφορετικές θρησκευτικές ομάδες και καταγωγές. Ζούσαμε δηλαδή τη διαπολιτισμική εκπαίδευση στην πράξη χωρίς να συνειδητοποιούμε ότι είναι κάτι ιδιαίτερο, μέσα από διαφορετικούς εορτασμούς, τοπικές στολές, κουζίνες, ήθη και έθιμα.
Η δύναμη της Κομοτηνής είναι οι άνθρωποί της. Εδώ στη Θράκη είμαστε μακριά από όλα και έτσι έχουμε ο ένας τον άλλο. Οταν μας αφήνουν ήσυχους δεν υπάρχουν προβλήματα. Αυτά εμφανίζονται όταν τρίτοι παράγοντες προσπαθούν να επηρεάσουν προς τη μία ή την άλλη κατεύθυνση. Οι φιλίες ανάμεσα σε άτομα με διαφορετικές καταγωγές και θρησκεύματα είναι γενεών, ξεκινούν από τους παππούδες, περνάνε στους πατεράδες, συνεχίζονται από εμάς. Ανταλλάσσουμε επισκέψεις, βγαίνουμε, τρώμε μαζί. Δεν υπάρχουν βαθιές ρωγμές. Τα τελευταία δέκα χρόνια κάνουμε από την τοπική Εφορεία Αρχαιοτήτων στο αρχαιολογικό μουσείο μια μεγάλη εκστρατεία για τις κοινότητες της πόλης, την κοινή κληρονομιά και τη διασύνδεση. Εχει γίνει σοβαρή δουλειά από όλους τους φορείς, τη Δημοτική Βιβλιοθήκη, το ΔΗΠΕΘΕ, τον δήμο, τα εθνογραφικά μας μουσεία. Η πολυπολιτισμικότητα είναι ένας λόγος υπερηφάνειας και ένας λόγος να μας επισκεφθεί κανείς. Είμαστε ένας αξιαγάπητος αχταρμάς», τονίζει.
Ο φίλος της Νάγιας, Χασάν Καραντουμάν, μένει στο χωριό Ηφαιστος με κατοίκους Ρομά και τον συναντήσαμε στον Νεντίμ, επιβεβλημένη στάση στους γνώστες για κιουνεφέ: «Επαιζε ο θείος μου μπουζούκι και τραγούδαγε. Μετά μου μπήκε η “αρρώστια” και έμαθα να παίζω τουμπερλέκι μόνος μου. Αργότερα στα 18 έκανα οικογένεια και έτσι έγινε επάγγελμα. Το πρωί δουλεύω οδηγός και μαζεύω αγελαδινό γάλα με βυτίο. Η κόρη μου μόλις παντρεύτηκε και ο γιος μου πάει ΕΠΑΛ και δουλεύει σε βαφείο. Το πρόβλημα στο χωριό είναι ότι όλοι φεύγουν στο εξωτερικό. Βρίσκουν δουλειά στη Γερμανία. Και εγώ προσπάθησα 4 χρόνια στο Μόναχο, δεν άντεξα. Εκεί δεν είσαι άνθρωπος, είσαι ρομπότ. Εχω παίξει δέκα χρόνια στα ελληνικά μπουζούκια, τώρα παίζω μόνο τούρκικα τραγούδια κυρίως σε γάμους. Οι άνθρωποι στη χαρά είναι όλοι ίδιοι, δεν υπάρχουν διαφορές».
«Στα 20 λεπτά πας Βουλγαρία. Στη μια ώρα πας Τουρκία»
Λίγο πιο έξω από την Κομοτηνή είναι το χωριό Στυλάρι, όπου ζουν η Φεριστέ και ο σύζυγός της Μετίν Αχμέτ, Πομάκοι στην καταγωγή. Ο Μετίν έμαθε ελληνικά διότι έκανε διάφορες δουλειές στην πόλη σε αντίθεση με τη γυναίκα του, η οποία δουλεύει στα χωράφια και δεν χρησιμοποιεί πολύ τη γλώσσα μας. Αυτό τη στενοχωρεί, διότι θα ήθελε να μην είναι πια αγρότισσα και να αλλάξει δουλειά. Τα καπνά είναι δύσκολη καλλιέργεια: «Εμαθε ελληνικά στο μειονοτικό δημοτικό αλλά τα ξέχασε. Θέλει να πάει στο Γυμνάσιο Δεύτερης Ευκαιρίας στην Κομοτηνή όπως και εγώ πάω σε σχολείο Δεύτερης Ευκαιρίας ΕΠΑΛ», λέει ο Μετίν μεταφράζοντας τη συζήτησή μας. «Ο γιος μας είναι στη Β΄ Γυμνασίου, μιλάει τέλεια τα ελληνικά και κάνει και αγγλικά. Χριστιανοί και μουσουλμάνοι ζούμε όλοι μαζί μια χαρά, το οικονομικό είναι το ζήτημα. Θα ήθελα να μαθαίνουμε καλύτερα ελληνικά, να είχαμε φροντιστήρια στα χωριά. Μεγαλώνοντας αν δε τα μιλάς καλά το βρίσκεις μπροστά σου. Τουρκικά καταλαβαίνουμε και μιλάμε λίγο. Μεταξύ μας μιλάμε πομάκικα που είναι πιο κοντά στα σλαβομακεδόνικα».
Το ζευγάρι των Πομάκων επιβιβάστηκε στο αγροτικό τους αμάξι και δέχτηκε να μας καθοδηγήσει μέχρι τις εγκαταστάσεις της ζυθοποιίας «Βεργίνα», όπου μας περίμενε ο ιδιοκτήτης Δημήτρης Πολιτόπουλος. «Ο Φρανκ Ζάπα έλεγε ότι για να είσαι σοβαρή χώρα πρέπει να έχεις δική σου αεροπορική εταιρεία και μπίρα. Εμείς είχαμε αερομεταφορέα αλλά όχι μπίρα το 1994 όταν άφησα την Αμερική όπου γεννήθηκα από Ελληνες γονείς για να έρθω στην Ελλάδα και να φτιάξω τη μονάδα με τον αδελφό μου. Το 1996 ιδρύθηκε η Ζυθοποιία Μακεδονίας-Θράκης στην Κομοτηνή. Περπατάγαμε με τον πατέρα μας στον δρόμο και μας είπε: “Παιδιά, βγάλτε την μπίρα σας Βεργίνα”. Αυτό ήταν!» θυμάται ο κ. Πολιτόπουλος που τόλμησε να τα βάλει δικαστικά με τους μεγάλους παίκτες στην παγκόσμια αγορά της μπίρας για υποθέσεις αθέμιτων αντι-ανταγωνιστικών πρακτικών που είχαν πολυεθνικές εταιρείες στη χώρα μας.
«Πέρα από τις δουλειές που δίνουμε στους 150 εργαζομένους, η εταιρεία καλλιεργεί κριθάρι σε πάνω από 30.000 στρέμματα από τη Θράκη ώς τη Λάρισα, το οποίο καλύπτει τις ανάγκες μας αλλά πάει και για εξαγωγή. Μετά φτιάξαμε ένα νέο προϊόν “tuvunu”, τον εμφιαλωμένο Σιδερίτη, δηλαδή τσάι του βουνού, όπου έγιναν καλλιέργειες σε χιλιάδες στρέμματα γης κοντά στα Πομακοχώρια και όχι μόνο. Αυτό βοήθησε πάρα πολύ την περιοχή διότι από το 2013 και μετά δώσαμε μια ευκαιρία στους γεωργούς να παράγουν κάτι άλλο πέρα από τα καπνά που είναι πολύ δύσκολη καλλιέργεια. Παράλληλα, εκτός του ότι είχαν εξασφαλισμένα εισοδήματα, πάνω από 800 καλλιεργητές αισθάνθηκαν ότι κάποιος άλλος επιχειρηματίας πέραν των καπνοπαραγωγών τους έδωσε σημασία».
«Κομοτηνή στο πιάτο»
Επιστρέφοντας στην πόλη συναντήσαμε τη Θεανώ Πασχάλη που εργάζεται 29 χρόνια στο ΔΗΠΕΘΕ και τον βιβλιοθηκονόμο της Δημοτικής Βιβλιοθήκης Κομοτηνής, Ζαφείρη Τσάκο, στο υπέροχο κτίριο, την Τσανάκλειο Σχολή. Ο φορέας έχει 33.000 βιβλία και 2.600 ενεργά μέλη, αριθμός εντυπωσιακότατος. «Οφείλεται στο διευρυμένο ωράριο και στην καλή στελέχωση. Εδώ έρχεται κόσμος όλων των ηλικιών, κυρίως παιδιά. Eχουμε και εξαιρετικές συνεργασίες με πολλούς φορείς και κάνουμε μαζί βιβλιοπαρουσιάσεις, συνολικά πάνω από 100 εκδηλώσεις ανά έτος», εξηγεί ο κ. Τσάκος. Με Μικρασιάτισσα μάνα που είχε για σπεσιαλιτέ τον τζιγεροσαρμά και την πρασοκιμαδόπιτα, η Θεανώ πάντα μαγείρευε. Εφτιαξαν με τον Ζαφείρη τον οδηγό «Κομοτηνή στο πιάτο» με όλη τη γαστρονομική παράδοση της πόλης, από Αρμένηδες και Πομάκους μέχρι Αρβανίτες, Κρήτες, Καππαδόκες κ.ά.
«Δεν θα ξεχάσω το βράδυ των Ιμίων που τα μέλη της μειονότητας κλείστηκαν σπίτι τους φοβούμενα ότι μπορεί να πληρώσουν την ένταση στις σχέσεις Ελλάδος – Τουρκίας», λέει ο δικηγόρος και καθηγητής στη Νομική Σχολή, Βασιλόγιαννης Χατζηιωάννου.
«Ξεκινήσαμε ψάχνοντας ηλικιωμένες ντόπιες κυρίες με την πρόθεση να πηγαίνουμε σπίτι τους και να τις φωτογραφίζουμε να κάνουν μια συνταγή. Eλα όμως που ήρθε ο εγκλεισμός του κορωνοϊού και όλα άλλαξαν. Μέσα στη μεγάλη καραντίνα λοιπόν δεν μπορούσαμε να τρέχουμε εύκολα από σύλλογο σε σύλλογο και από σπίτι σε σπίτι. Και έτσι με “κωδικό 6” ανταλλάσσαμε μεταξύ μας με τον Ζαφείρη λαχανοντολμάδες με καβουρμά, γκιουζλεμέδες, κεφτεσί μπλιγούρ, ό,τι μας έφερναν είτε δοκιμάζαμε να φτιάξουμε. Πάντως, εκτός οικογενειακού τραπεζιού στην πόλη υπάρχουν μόνο ταβέρνες και ψησταριές με ένα μόνο παλιό εστιατόριο, τα “Τα Αδέλφια”».
Εκεί φάγαμε το μεσημέρι και ύστερα ξεκινήσαμε για μια ακόμα ξενάγηση με τον ιστοριοδίφη αρχιτέκτονα μηχανικό Κώστα Κατσιμίγα. «Η Κομοτηνή είναι μια πόλη που χτίστηκε πάνω σε δρόμους –συγκεκριμένα την αρχαία Εγνατία– και “ανδρώθηκε” με καταστροφές. Για μένα το ατού της είναι η διασυνοριακότητα. Στα 20 λεπτά πας Βουλγαρία. Στη μια ώρα πας Τουρκία», επιμένει και μας πάει στον μουσουλμανικό μαχαλά να μας δείξει τα χαμηλά κτίσματα, αφηγούμενος όλη την ιστορία της πόλης από τον 4ο αιώνα μέχρι σήμερα. Κάποια στιγμή μας άφησε πέντε λεπτά μόνους στο αυτοκίνητο και επέστρεψε με ένα… θανάσιμα νόστιμο σουτζούκ-λουκούμ κέρασμα για να πάρουμε μαζί στην Αθήνα αλλά και λιαστά βερίκοκα, λιχουδιά που αγαπούν οι ντόπιοι.
Ο δικηγόρος και καθηγητής στη Νομική Σχολή, Βασιλόγιαννης Χατζηιωάννου κλείνει φέτος 30 χρόνια παρουσίας στην Κομοτηνή, από τις αρχικές του σπουδές στο Δημοκρίτειο, την εκεί θητεία στον στρατό αλλά και το διδακτορικό του. Από το 2004 διδάσκει στην alma mater του: «Η πόλη που είδα με τα φοιτητικά μου μάτια το 1994 ήταν σαν να είχε μείνει στη δεκαετία 1960-70, μια πιο λαϊκή εκδοχή της Ελλάδας, με πανηγύρια, καφενεία και σκυλάδικα. Η φιλοξενία και η γενναιοδωρία των ντόπιων μάς βοήθησε πολύ να την αγαπήσουμε. Η κοινωνική ζωή ήταν πολύ έντονη και η αίσθηση της παρέας διάχυτη. Ο καιρός ήταν πολύ πιο κρύος από σήμερα. Θυμάμαι θερμοκρασίες ακόμα και -15, κάτι που είναι πλέον σπάνιο. Ερχόμενοι ανακαλύπταμε και την παρουσία του μουσουλμανικού στοιχείου που ήταν τότε πιο μαζεμένο στο καβούκι του. Δεν θα ξεχάσω ποτέ το βράδυ της κρίσης των Ιμίων που τα μέλη της μειονότητας κλείστηκαν σπίτι τους φοβούμενα ότι μπορεί να πληρώσουν την ένταση στις σχέσεις Ελλάδος – Τουρκίας. Κάθε φορά που γίνεται κάτι, όπως και το 1974, η Κομοτηνή είναι σαν παλμογράφος που καταγράφει εξαιρετικά ευαίσθητα τις δονήσεις.
Εζησα επίσης τις πρώτες φουρνιές μουσουλμάνων φοιτητών που εισήλθαν στη Σχολή μας με την ποσόστωση. Ηταν τεράστια η διαφορά ανάμεσα σε εκείνους που ήταν απόφοιτοι μειονοτικών σχολείων και στους άλλους που είχαν τελειώσει το ελληνικό δημόσιο σχολείο. Οι τελευταίοι ήταν άριστοι και πολλοί από αυτούς έκαναν πολύ καλή πορεία όταν αποφοίτησαν. Το θέμα της ποσόστωσης ήταν σπουδαίο διότι μέχρι τότε τα παιδιά της μειονότητας πήγαιναν όλα σε μειονοτικά σχολεία και ύστερα, κάποια συνέχιζαν εσωτερικά στην Κωνσταντινούπολη και σε άλλες πόλεις ώστε να σπουδάσουν στην Τουρκία. Τώρα πολλά πηγαίνουν στα δικά μας πανεπιστήμια και αυτό είναι εξαιρετικά θετικό. Η αλματώδης άνοδος του Δημοκριτείου Πανεπιστημίου και της Νομικής του Σχολής που έκλεισε πέντε δεκαετίες ζωής συνέβαλε καθοριστικά στην ανάπτυξη του τόπου», σχολιάζει.
«Κακά τα ψέματα, στη Θράκη παίζεται ένα πολιτικό παιχνίδι έντασης είτε από τη μια μεριά είτε από την άλλη, ιδιαίτερα όταν υπάρχουν εκλογικές διαδικασίες. Κάποιοι βγαίνουν κερδισμένοι από αυτό. Οι δε επιλογές προσώπων από τα κόμματα είναι ευκαιριακές και μπαίνουν συχνά τελευταία στιγμή δίχως να έχουν σχέση με την πολιτική ή να έχουν ένα όραμα για τον τόπο», λέει ο Ξανθιώτης δημοσιογράφος Σαμή Καραμπουγιούκογλου που εργάζεται πολλά χρόνια στην ΕΡΤ Κομοτηνής. «Οι άνθρωποι εδώ ξέρουν ότι κινδυνεύουν να γίνουν έρμαια της σχέσης των δύο χωρών και τούτο δεν σημαίνει απαραίτητα ότι μιλάμε για πράξεις ή πολιτικές από την ελληνική κυβέρνηση. Ομως μπορεί ένας υπάλληλος σε κάποια κρατική θέση να σε ταλαιπωρήσει, να ασκήσει τη μικροεξουσία επάνω σου, όχι με κάποιο σχέδιο ή με γνώση των ανωτέρων του απαραίτητα», εξηγεί.