Το δεκατριάχρονο κορίτσι πήρε κινητό στην Α΄ Γυμνασίου. Ηταν από τις τελευταίες στην παρέα της. Είχε κατεβάσει μια εφαρμογή μέσω της οποίας επικοινωνούν πλέον όλοι οι συμμαθητές της. Μια ημέρα χάζευε σε αυτή την εφαρμογή βιντεάκια, όταν εμφανίστηκε στην οθόνη της, από το πουθενά, ένα που τη σόκαρε. Ηταν σεξουαλικoύ περιεχομένου, τελείως ακατάλληλο για την ηλικία της. Αμέσως έκανε αναφορά στην εφαρμογή, αλλά με έκπληξη είδε δύο ημέρες αργότερα ακριβώς το ίδιο να εμφανίζεται ξανά. Μίλησε στους γονείς της, εκείνοι τη βοήθησαν να μπλοκάρει τον συγκεκριμένο ανώνυμο χρήστη, αλλά το κορίτσι τούς είπε πως έκτοτε συχνά εμφανίζονται ανάλογα βίντεο. Ενα αγόρι, επίσης στην εφηβεία, είχε επισκεφθεί την αγαπημένη ιστοσελίδα του για να ενημερωθεί, όταν «εμφανίστηκε» ένα βίντεο με παιδοφιλικό περιεχόμενο. «Τον σόκαρε τόσο πολύ αυτό που είδε, ώστε δεν μπορούσε να λειτουργήσει. Είχε εφιάλτες με πρωταγωνιστές μέλη της οικογένειάς του, δυσκολευόταν να πάει στο σχολείο», εξηγεί η Αρτεμις Τσίτσικα, αναπλ. καθηγήτρια Παιδιατρικής και Εφηβικής Ιατρικής του ΕΚΠΑ.
Στη Μονάδα Εφηβικής Υγείας του Nοσοκομείου Παίδων, στην οποία είναι επιστημονικά υπεύθυνη, έχει διαπιστώσει πως πολλές φορές έρχονται παιδιά ή έφηβοι με κάποιο σύμπτωμα και από τη συζήτηση προκύπτει πως είχε εμφανιστεί στις οθόνες των κινητών τους κάποιο ερέθισμα που τους είχε δυσκολέψει. Πρόκειται για περιεχόμενο εντελώς ακατάλληλο, χωρίς απαραίτητα εκείνα να το έχουν επιλέξει ή να το έχουν αναζητήσει. «Αλλα παιδιά είναι πιο ώριμα, άλλα πιο ευάλωτα, είναι όμως σε μια ηλικία που δεν μπορούν να το διαχειριστούν. Σπάνια το συζητούν με έναν ενήλικο. Την πρώτη φορά που βλέπουν κάτι τέτοιο σοκάρονται. Τη δεύτερη λιγότερο, την τρίτη – τέταρτη καθόλου. Καταλήγουν να το απενοχοποιούν ή, ακόμη χειρότερα, κάποιο παιδί μπορεί να οδηγηθεί σε συμπεριφορές τις οποίες ενδεχομένως να μην είχε σκεφθεί καν», σημειώνει.
«Μόνο το κέρδος»
Αυτό, εξηγεί η Δανή ψυχολόγος Λότε Ρούμπεκ, γίνεται πολλές φορές εν γνώσει των εταιρειών κοινωνικής δικτύωσης. Το γνωρίζει από πρώτο χέρι, καθώς για τρία χρόνια ήταν σύμβουλος της Μeta (μητρικής εταιρείας του Facebook και του Instagram) σε θέματα ασφάλειας και προστασίας των χρηστών. «Είμαι πλέον πεπεισμένη πως δεν τους ενδιαφέρει τίποτα παρά μόνον το κέρδος», λέει στην «Κ» και διηγείται όσα βίωσε μέχρι να παραιτηθεί πριν από ένα μήνα. Ολα ξεκίνησαν όταν μια δημοσιογραφική ομάδα ανακάλυψε πως στη Δανία υπήρχε μια κλειστή κοινότητα στο Instagram, όπου εκατοντάδες ευάλωτα κορίτσια μοιράζονταν ανώνυμα εικόνες αυτοτραυματισμού. Η Ρούμπεκ τότε ήταν επιστημονική σύμβουλος της ομάδας και εξαιρετικά επικριτική ως προς τον τρόπο που διαχειριζόταν η Μeta το πρόβλημα και το περιεχόμενο που μοιράζονταν αυτά τα κορίτσια. «Σε αυτές τις περιπτώσεις ο κίνδυνος αυτοκτονίας αυξάνεται σημαντικά. Το “παράθυρο” για να επέμβουμε είναι εξαιρετικά μικρό. Υπήρξαν επτά αυτοκτονίες μελών αυτής της κοινότητας», εξηγεί. Eξεπλάγη όμως θετικά όταν λίγες εβδομάδες αργότερα την προσέγγισαν από τη Μeta και της είπαν πως ήθελαν τη βοήθειά της. «Σκέφθηκα πως δεν έχει νόημα να κουνάω μόνο το δάχτυλο, αλλά να προσπαθήσω να βελτιώσω την κατάσταση», εξηγεί.
Αλλα παιδιά είναι πιο ώριμα, άλλα πιο ευάλωτα, είναι όμως σε μια ηλικία που δεν μπορούν να το διαχειριστούν. Σπάνια το συζητούν με έναν ενήλικο. Την πρώτη φορά που βλέπουν κάτι τέτοιο σοκάρονται. Τη δεύτερη λιγότερο, την τρίτη – τέταρτη καθόλου. Καταλήγουν να το απενοχοποιούν, σημειώνει η Αρτεμις Τσίτσικα, αναπλ. καθηγήτρια Παιδιατρικής και Εφηβικής Ιατρικής του ΕΚΠΑ.
Η συμφωνία ήταν πως κάθε δύο μήνες θα βρίσκονταν διαδικτυακά με άλλους ειδικούς αλλά και ανθρώπους της Meta, θα αντάλλασσαν απόψεις και εμπειρίες ώστε να χαραχθούν πολιτικές. Διευκρινίζει πως η θέση –τουλάχιστον η δική της– ήταν χωρίς αμοιβή, αν και της είχαν πει πως υπάρχουν υποτροφίες για έρευνα, για τις οποίες όμως η ίδια ουδέποτε έκανε αίτηση. Στην πρώτη συνάντηση τής έκανε εντύπωση πως δεν της ζήτησαν καν να συστηθεί – ούτε κανείς άλλος συστήθηκε. Σκέφτηκε πως ίσως οι υπόλοιποι το είχαν κάνει σε προηγούμενη συνάντηση. Πέρασαν δύο ώρες παρακολουθώντας παρουσιάσεις από τους εκπροσώπους της εταιρείας. Υπήρχε ελάχιστος χρόνος –μερικά λεπτά, στο τέλος– εάν κάποιος από τους «ειδικούς» ήθελε να τοποθετηθεί. Στις επόμενες συναντήσεις εκείνη πήρε τον λόγο, αλλά ένιωθε πως δεν είχε νόημα. «Πολύ ευγενικά μου έλεγαν πως το σημειώνουν και έκλειναν γρήγορα τη συζήτηση. Ουδέποτε ζητούσαν διευκρινίσεις ή επανήλθαν για κάποιο θέμα που έθετα ή γινόταν κάποια συζήτηση ουσίας», σημειώνει.
Για παράδειγμα, όταν αντιλήφθηκε πως ένας από τους ασθενείς της είχε κάνει αναφορά για μια φωτογραφία αυτοτραυματισμού. Μπορεί εκείνος να σταματούσε να βλέπει τη φωτογραφία, αλλά στην πραγματικότητα το περιεχόμενο δεν αποσυρόταν. Σε άλλους χρήστες εμφανιζόταν κανονικά. Σε μια άλλη περίπτωση, οι άνθρωποι της Μeta τους ανακοίνωσαν πως πλέον δεν θα εμφάνιζαν σαν επετειακές «αναμνήσεις» των χρηστών παλαιότερο περιεχόμενο που είχαν αξιολογήσει ως τραυματικό ή επικίνδυνο. «Μα αφού έχετε εντοπίσει αυτό το περιεχόμενο, θα έπρεπε να το έχετε ήδη κατεβάσει. Αλλιώς είναι διαθέσιμο σε άλλους χρήστες», τους έλεγε η Ρούμπεκ, χωρίς όμως να παίρνει κάποια απάντηση. «Είναι σαφές πως διστάζουν να αφαιρέσουν περιεχόμενο από τις πλατφόρμες. Τους απασχολεί πολύ περισσότερο το να μη χάσουν κάποιον χρήστη παρά ο αντίκτυπος που μπορεί να έχει ή η προστασία “των πολλών”, και αυτό ενώ γνωρίζουν τους κινδύνους», σημειώνει.
Η αυτοκτονία
Κάποια στιγμή το 2022 κατά τη διάρκεια μιας σύσκεψης τους ανακοίνωσαν πως ήταν θέμα χρόνου να «σκάσει» μια ιδιαίτερα αρνητική είδηση για τη Μeta. Ενα δικαστήριο στην Αγγλία είχε αποφανθεί πως η αυτοκτονία ενός έφηβου κοριτσιού ήταν αποτέλεσμα της κατάθλιψης και των αρνητικών επιπτώσεων της χρήσης κοινωνικών δικτύων. Η Ρούμπεκ περίμενε πως τουλάχιστον αυτό θα ήταν αφορμή ώστε να ξεκινήσει μια συζήτηση για το τι πήγαινε τόσο δραματικά λάθος. «Το μόνο που ρώτησαν κάποιοι από τους “ειδικούς” ήταν το πώς θα έπρεπε να απαντήσουν στα media εάν τους ρωτούσαν για το συγκεκριμένο θέμα». Είχε σκεφθεί πολλές φορές να παραιτηθεί, αλλά θεωρούσε πως θα ήταν χρήσιμο να έχει μια επαφή και να ακούει τα όσα λέγονται. «Κάποια στιγμή όμως ένιωσα πως το να παρουσιάζομαι ως ειδικός της Μeta τούς έδινε κύρος, ενώ στην πραγματικότητα δεν τους ενδιέφερε να αλλάξει κάτι», εξηγεί. «Πλέον δεν πιστεύω πως μπορούμε να έχουμε κάποιο πραγματικό, θετικό αντίκτυπο στην ασφάλεια των παιδιών στην πλατφόρμα σας», έγραψε στο κείμενο της παραίτησής της.
Τους απασχολεί πολύ περισσότερο το να μη χάσουν κάποιον χρήστη παρά ο αντίκτυπος που μπορεί να έχει ή η προστασία «των πολλών», και αυτό ενώ γνωρίζουν τους κινδύνους. Ποντάρουν στην περιέργεια που έχουν τα παιδιά σε αυτή την ηλικία, στην παρορμητικότητα. Οι εφαρμογές αυτές το μόνο που θέλουν είναι η αλληλεπίδραση, λέει η ψυχολόγος Λότε Ρούμπεκ.
Η ίδια έχει πλέον καταλάβει πώς λειτουργεί ο αλγόριθμος αλλά και ότι οι πλατφόρμες αυτές δεν είναι ασφαλείς για παιδιά και νέους. Παρ’ όλα αυτά γνωρίζει πόσο δύσκολο είναι να απαγορεύσει κανείς τη χρήση του κινητού, τη στιγμή που όλοι οι συμμαθητές τους έχουν και επικοινωνούν πλέον αποκλειστικά μέσα από αυτό. Αλλωστε και η ίδια έχει υποκύψει – είναι μητέρα δύο εφήβων 12 και 14 ετών που έχουν ήδη κινητό με εφαρμογές. «Η μικρή μου κόρη λατρεύει τα άλογα. Ηδη η πλατφόρμα τής έχει εμφανίσει σκληρές εικόνες κακοποίησης αλόγων. Ποντάρουν στην περιέργεια που έχουν τα παιδιά σε αυτή την ηλικία, στην παρορμητικότητα. Οι εφαρμογές αυτές το μόνο που θέλουν είναι η αλληλεπίδραση. Δεν τους ενδιαφέρει ποιο περιεχόμενο χρησιμοποιείται για να τη διατηρήσουν», τονίζει.
Το μήνυμα που έγινε κίνημα γονέων κατά των κινητών
Eνα πρωινό στις αρχές Φεβρουαρίου, δύο φίλες, η Ντέζι Γκρίνγουελ και η Κλερ Φερνιχάου, άφησαν τα παιδιά τους στο σχολείο και κάθισαν να πιουν έναν γρήγορο καφέ πριν ξεκινήσουν την ημέρα τους. Το θέμα συζήτησης ήταν κάτι που τις προβλημάτιζε καιρό. Η εξαιρετικά δύσκολη απόφαση που θα έπρεπε σύντομα να πάρουν: «Πολλοί από τους φίλους των παιδιών μας στο δημοτικό έχουν ήδη δικό τους κινητό και αυτό ενώ γνωρίζουμε πλέον ξεκάθαρα τις επιπτώσεις που έχει η χρήση σε αυτές τις ηλικίες», λέει στην «Κ» η κ. Γκρίνγουελ. Χωρίς ιδιαίτερη σκέψη αποφάσισαν εκείνο το πρωί να δημιουργήσουν ένα γκρουπ στο WhatsApp και να καλέσουν σε αυτό όσους φίλους γονείς έχουν παρόμοιους προβληματισμούς. Η ιδέα ήταν απλή: ίσως ενωμένοι θα μπορούσαν να καθυστερήσουν να πάρουν κινητό στα παιδιά τους. Οσο περισσότεροι γονείς συμφωνούσαν, τόσο πιο εύκολο θα ήταν να το δεχθούν τα παιδιά. Αργά το ίδιο απόγευμα, όταν ακόμη στο γκρουπ ήταν μόνον οι δυο τους, η κ. Γκρίνγουελ έγραψε την ιδέα τους στους λογαριασμούς της στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης, αναρτώντας και τον σύνδεσμο για να μπει όποιος ήθελε στην ομάδα τους. «Ακούμπησα το κινητό στον πάγκο της κουζίνας και πήγα να βάλω τα παιδιά για ύπνο. Οταν το ξανάπιασα δύο ώρες αργότερα έπαθα σοκ. Ηταν μαγικό αλλά και λίγο τρομακτικό. Η εφαρμογή του WhatsApp είχε μπλοκάρει, αφού η ομάδα είχε ξεπεράσει τα 1.000 μέλη, ενώ εκατοντάδες είχαν κοινοποιήσει την ανάρτηση εξομολογούμενοι τις δικές τους ιστορίες. Οι περισσότεροι περιέγραφαν παιδιά κολλημένα στο κινητό, χωρίς ενδιαφέροντα, που κοινωνικοποιούνται αποκλειστικά μόνο μέσω εφαρμογών. Κάποιοι γονείς μοιράστηκαν ακόμη πιο δύσκολες ιστορίες: παιδιά με σοβαρά ψυχολογικά προβλήματα, εθισμένα ή παγιδευμένα σε καταστάσεις που δεν μπορούσαν να διαχειριστούν.
Στην ιστοσελίδα που πλέον έχουν δημιουργήσει οι δύο γυναίκες έχουν ενημέρωση και χρήσιμες συμβουλές από ειδικούς. Ηδη επεξεργάζονται νέο περιεχόμενο για γονείς εφήβων. «Η αλήθεια είναι πως ξεκινήσαμε απευθυνόμενοι στους γονείς παιδιών στο δημοτικό που ακόμη δεν έχουν κινητό, αλλά είναι θέμα χρόνου να το διεκδικήσουν. Φαντάζει αδύνατο να πάρεις το κινητό από έναν έφηβο που το χρησιμοποιεί ήδη. Είναι σαν να παίρνεις από έναν εξαρτημένο το ναρκωτικό του. Το θετικό είναι πως σύμφωνα με κάποιους γονείς υπάρχει φως στο τούνελ. Επειτα από δύο – τρεις εβδομάδες, το παιδί επανέρχεται».
Σήμερα, δύο μήνες ύστερα από εκείνο τον πρωινό καφέ, πάνω από 30.000 γονείς έχουν δημιουργήσει εκατοντάδες ομάδες σε όλη την Αγγλία. Οργανώνονται και συμφωνούν από κοινού να καθυστερήσουν την αγορά κινητού. Ιδανικά, λένε, τα παιδιά τους θα προμηθευτούν ένα απλό κινητό χωρίς εφαρμογές στα 14 και θα χρησιμοποιήσουν μέσα κοινωνικής δικτύωσης μετά τα 16. «Ξεκίνησε χωρίς να το καταλάβουμε ένα κίνημα. Αισθάνομαι σαν να ξυπνήσαμε ξαφνικά και συνειδητοποιήσαμε πως υπνοβατούσαμε σε μια επικίνδυνη κατάσταση. Είναι σαφές πως η αλλαγή δεν θα έρθει από τις εταιρείες-κολοσσούς που βγάζουν τόσα χρήματα από τα παιδιά μας. Θα έρθει αποκλειστικά από εμάς», καταλήγει η κ. Γκρίνγουελ.