Εγινε το 2008. Δεν άκουγε φωνές όπως παλιότερα. Εκείνη την περίοδο ένιωθε ανήσυχος. Δεν κοιμόταν καλά. Κάποιες φορές έπαιρνε τα φάρμακα, άλλες όχι. Ενα βράδυ ξύπνησε και αποφάσισε πως δεν θέλει πια να ζει. Μέσα στην ντουλάπα είδε την καραμπίνα του. Τη γέμισε. Ακούμπησε την κάννη κάτω από το πιγούνι. Τράβηξε τη σκανδάλη. Ηταν 20 χρόνων.
«Βλακεία μου. Το μόνο λάθος που έχω κάνει στη ζωή μου». Ετσι περιγράφει στην «Κ», δεκαέξι χρόνια αργότερα, ο Φ. την απόπειρα αυτοκτονίας του στις Μοίρες, μια κωμόπολη στη νοτιοδυτική Κρήτη. Υποβλήθηκε σε 12 εγχειρήσεις. Το πρόσωπό του παραμένει παραμορφωμένο, αλλά, ως εκ θαύματος, έζησε. Το 2017, αυτοκτόνησε ο αδελφός του. Κρεμάστηκε. «Εγώ τον βρήκα», λέει στην «Κ». Ηταν μία από τις 49 αυτοχειρίες εκείνη τη χρονιά στην Κρήτη, η οποία τα τελευταία τουλάχιστον 25 χρόνια βρίσκεται σταθερά στις πρώτες θέσεις σε αυτοκτονίες στην Ελλάδα, τερματίζοντας συχνά πρώτη. Πρώτη σε αυτοχειρίες στη χώρα είναι μέχρι στιγμής και φέτος, σύμφωνα με τον Κυριάκο Κατσαδώρο, επιστημονικό διευθυντή του Παρατηρητηρίου Αυτοκτονιών «Κλίμακα». Πρόσφατα, μέσα σε λιγότερο από δύο εβδομάδες, τουλάχιστον τέσσερις άνθρωποι αφαίρεσαν τη ζωή τους στο νησί. Γιατί είναι τόσο πολλές οι αυτοκτονίες στην Κρήτη;
«Με απασχόλησε από τότε που ήρθα εδώ», λέει στην «Κ» ο Αλέξανδρος Βγόντζας, ομότιμος καθηγητής Ψυχιατρικής του Πανεπιστημίου της Κρήτης, και του Penn State University στις ΗΠΑ. Από το 2009, οπότε μετακόμισε από την Πενσιλβάνια στο Ηράκλειο, ξεκίνησε να ερευνά το θέμα των αυτοκτονιών. Σύμφωνα με δημοσίευση του ίδιου και άλλων ερευνητών στο BMC Psychiatry το 2018, από το 1999 έως το 2013, ο αριθμός αυτοκτονιών ανά 100.000 άτομα του πληθυσμού ήταν 2,4 για την Ελλάδα, και 5,2 για την Κρήτη. Τα ποσοστά ήταν χειρότερα στον ανδρικό πληθυσμό, για τον οποίο ο μέσος όρος αυτοκτονιών στην Ελλάδα ήταν 5,3 ανά 100.000 άτομα, ενώ στην Κρήτη ο αριθμός ήταν υπερδιπλάσιος, 10,8. Η συγκεκριμένη τάση δεν φαίνεται να αλλάζει. Σύμφωνα με στοιχεία της ΕΛΣΤΑΤ, τα οποία έχει δημοσιεύσει το Παρατηρητήριο Αυτοκτονιών «Κλίμακα», το 2021, όταν η Κρήτη είχε το δεύτερο μεγαλύτερο ποσοστό σε αυτοκτονίες στη χώρα, σε 100.000 άτομα, τα 6,6 αφαίρεσαν τη ζωή τους. Την επόμενη χρονιά, σύμφωνα πάντα με την «Κλίμακα», τερμάτισε πρώτη, με 97 αυτοκτονίες.
Από το 1999 έως το 2023, στην Κρήτη πραγματοποιούνταν κατά μέσον όρο 45 αυτοκτονίες τον χρόνο – «ένας από τους υψηλότερους αριθμούς ήταν 61, και συνέβη σε εποχή ευημερίας της Ελλάδας, το 2001», τονίζει ο κ. Βγόντζας, ο οποίος είναι επιστημονικός υπεύθυνος της Κινητής Μονάδας Ψυχικής Υγείας Ηρακλείου, συμπληρώνοντας ότι συνήθως οι λόγοι δεν είναι οικονομικοί.
«Η εμπειρία μας δείχνει ότι οι περισσότερες αυτοκτονίες στην Κρήτη συνδέονται με την ψυχική νόσο, με σοβαρές περιπτώσεις που πολλές φορές δεν είναι διαγνωσμένες, και ακόμη κι αν είναι διαγνωσμένες, δεν ακολουθείται αυστηρή παρακολούθηση».
«Το σκέφτομαι το στίγμα, αλλά προσπαθώ να το δω θετικά – καλύτερα να ζω με το ταμπού, παρά να κείτομαι στο κρεβάτι», λέει η 50χρονη Α.
Οι ψίθυροι
«Αυτή δεν είναι στα καλά της, πάει στον ψυχίατρο». «Στον τρελογιατρό πηγαίνει». «Παίρνει φάρμακα». «Ακούει φωνές». Οι ψίθυροι, από γνωστούς, συγχωριανούς, συγγενείς, είναι εκκωφαντικοί – αυτό λένε στην «Κ» μέλη της ομάδας «Εν πλω», του Κέντρου Ημέρας που ξεκίνησε στις Μοίρες το 2014, μαζί με την Κινητή Μονάδα Ψυχικής Υγείας Ηρακλείου, και τα τελευταία πέντε χρόνια φιλοξενείται στο πολιτιστικό κέντρο της μητρόπολης. «Από όταν μας έδιωξε ο δήμος», λέει η ψυχολόγος και υπεύθυνη του Κέντρου, Βασιλική Γαλανοπούλου, στην «Κ».
Τα περισσότερα μέλη έρχονται στο Κέντρο, το οποίο παρέχει τόσο ψυχιατρική παρακολούθηση όσο και ψυχολογική υποστήριξη, από τα γύρω χωριά – Φανερωμένη, Πετροκεφάλι, και Ζαρό, μεταξύ άλλων. Πάσχουν από διάφορες ψυχικές νόσους –από βαριά κατάθλιψη μέχρι διπολική διαταραχή– και όλοι εξ αυτών λένε στην «Κ» ότι εκτός από τα θέματα υγείας τους, στην Κρήτη πρέπει να διαχειρίζονται και το στίγμα που κουβαλά η ασθένεια.
Ακούν τον κόσμο να μιλάει γι’ αυτούς όταν περνάνε – «λένε ότι, για να πηγαίνουμε στην ομάδα, δεν είμαστε φυσιολογικοί», δηλώνει η 73χρονη Ε., κάτι που τους έκανε στην αρχή να είναι διστακτικοί να αναζητήσουν βοήθεια στις δημόσιες δομές, εκεί όπου και άλλοι χωριανοί θα τους έβλεπαν, και στη συνέχεια να διστάζουν να κυκλοφορήσουν δημοσίως με άλλα μέλη της ομάδας. «Νιώθω άσχημα που δεν καταλαβαίνουν ότι είναι μια θεραπεία για το καλό της ψυχής μας, για να μπορέσουμε να είμαστε κι εμείς καλά, να μην είμαστε δακτυλοδεικτούμενοι», αναφέρει η 61χρονη Βασιλική. «Το σκέφτομαι το στίγμα, αλλά προσπαθώ να το δω θετικά – καλύτερα να λένε ότι δεν είμαι καλά, να ζω με το ταμπού, παρά να κείτομαι στο κρεβάτι. Εχω εννέα χρόνια να νοσηλευτώ στο ψυχιατρείο – από τότε που ξεκίνησε η κινητή μονάδα», λέει η 50χρονη Α.
Το στίγμα, φυσικά, δεν υπάρχει μόνο στο Ηράκλειο, αν και τα τελευταία χρόνια εδώ σημειώνονται οι περισσότερες περιπτώσεις αυτοχειρίας, γεγονός που ο κ. Βγόντζας συνδέει με το ότι «η ανατολική Κρήτη στερείται αναγκαίων ψυχιατρικών υπηρεσιών», περισσότερο από τη δυτική. Παραδείγματος χάριν, η Παιδοψυχιατρική Κλινική του ΠΑΓΝΗ κλείνει οριστικά. Ακόμη και η κινητή μονάδα έχει χρηματοδότηση μέχρι τον Ιούλιο.
Ο Χρήστος Μόκκας, διευθυντής του Κέντρου Ψυχικής Υγείας του Αγίου Νικολάου και υπεύθυνος για τον νομό Λασιθίου, λέει στην «Κ» ότι στο Κέντρο υπάρχουν τρεις θέσεις ψυχιάτρων, αλλά τα τελευταία τριάμισι χρόνια είναι μόνος. Το στίγμα ήταν εντονότερο παλιά, όμως υπάρχει ακόμη. «Το βλέπεις και σε ανθρώπους μορφωμένους, έρχονται πολύ διστακτικά», τονίζει. Δύο φορές τον μήνα πηγαίνει στην Ιεράπετρα και μία φορά τον μήνα στη Σητεία. «Αλλά οι ασθενείς προτιμούν να διανύουν πολλά χιλιόμετρα για να τους συναντήσω στον Αγιο Νικόλαο, παρά να τους δει κάποιος γνωστός».
Τα πράγματα είναι καλύτερα στα Χανιά από ό,τι στο Ηράκλειο από άποψη εξοικείωσης του κόσμου με τις υπηρεσίες ψυχικής υγείας, σχολιάζει η επιστημονική υπεύθυνη και προϊσταμένη του Κέντρου Ψυχικής Υγείας, Αννα Γεωργουδάκη –«ίσως επειδή υπήρχε εδώ και το ψυχιατρείο μέχρι το 2005»–, όπου επίσης αντιμετωπίζουν προβλήματα υποστελέχωσης. «Παλαιότερα ήμασταν οκτώ, τώρα είμαστε τρεις. Ο καθένας μας έχει 700 περιστατικά, είμαστε εξουθενωμένοι», υπογραμμίζει. Στα χωριά, όμως, το ταμπού παραμένει.
«Στις κλειστές κοινωνίες, σε μικρά χωριά, θα δούμε ανθρώπους που έχουν μια διαταραχή κατευθείαν να αποκτούν το στίγμα του “τρελού του χωριού”. Υπάρχουν περιπτώσεις που οι ίδιοι οι συγγενείς κρύβουν τους ανθρώπους τους στο σπίτι, για να μη βγει το πρόβλημα προς τα έξω», αναφέρει ο Μιχάλης Πρίντεζης, προϊστάμενος της Κοινωνικής Πρόνοιας του Δήμου Φαιστού.
«Τα σκληρά αγόρια αυτοκτονούν»
Ο δεύτερος παράγοντας που «ενοχοποιείται» για τον μεγάλο αριθμό αυτοκτονιών έχει να κάνει με την κουλτούρα, με την ταυτότητα των Κρητικών, ιδίως των ανδρών. «Μια άποψη, που δεν βασίζεται σε δεδομένα, αποδίδει την υψηλή αυτοκτονικότητα στους πολιτιστικούς παράγοντες, στο ταμπεραμέντο του Κρητικού, στην περηφάνια», λέει ο κ. Βγόντζας. Σύμφωνα με τον κ. Μόκκα, οι άνδρες, κυρίως, θεωρούν τα ψυχικά προβλήματα ένδειξη αδυναμίας. «Οι Κρητικοί είναι πολύ περήφανοι, δεν δέχονται το ελάττωμα, την ασθένεια – έχουμε δει να διαγιγνώσκονται με καρκίνο και να αυτοκτονούν γιατί δεν μπορούν να δεχθούν ότι πάσχουν», τονίζει η κ. Γεωργουδάκη.
Ο αδελφός του Φ. αντιμετώπιζε κι εκείνος ψυχιατρικά προβλήματα. Οπως συχνά, σύμφωνα με τους ψυχιάτρους, συμβαίνει, στην οικογένειά τους υπάρχει ιστορικό ψυχασθένειας, μια και ο πατέρας τους είναι ψυχωτικός. Αλλά ο αδελφός του Φ. αρνούνταν να πάρει φάρμακα, αρνούνταν καν να παραδεχτεί ότι πάσχει. «Ντρεπόταν», εξηγεί στην «Κ» ο Φ., «δεν πήγαινε στα ραντεβού με τους γιατρούς». Ανθρωποι που τον γνώριζαν, τον περιγράφουν ως «μάτσο». Επινε πολύ, οδηγούσε γρήγορα, του άρεσε η εικόνα του δυνατού. «Δεν μπορούσε να δεχθεί την κατάστασή του, σε αντίθεση με τον Φ., ο οποίος όποτε δεν ήταν καλά, ερχόταν στα επείγοντα», λέει στην «Κ» η Κατερίνα Τσικαλά, η οποία ήταν διευθύντρια του Κέντρου Υγείας Μοιρών από το 1994 έως τις αρχές του χρόνου.
«Η Κρήτη παρουσιάζει έναν κοινωνικό τρόπο ζωής άκρως αγωνιστικό», δηλώνει ο ανθρωπολόγος Μάικλ Χέρτσφελντ, ομότιμος καθηγητής Κοινωνικών Επιστημών στο Πανεπιστήμιο Χάρβαρντ, ο οποίος έχει κάνει πολυετή έρευνα στην Κρήτη, έχοντας γράψει και δύο βιβλία για το νησί. «Σε τέτοιο περιβάλλον», συνεχίζει, «ο φόβος της αποτυχίας παίζει επικίνδυνο ρόλο στην ανδρική ταυτότητα, και αυτό το φαινόμενο έχει πάρει σοβαρές διαστάσεις υπό πιέσεις που προκύπτουν από τον καταναλωτισμό». Οι Κρητικοί αισθάνονται συνέχεια την ανάγκη να επιδείξουν την αντροσύνη τους – «ένας άνδρας που δεν του αρέσει να συμπεριφέρεται έτσι, ή δεν είναι ικανός να εκδηλωθεί έτσι, θα αισθάνεται καταδικασμένος από την κοινωνία», επισημαίνει στην «Κ».
Η κρητική κοινωνία είναι ανοιχτή, αλλά έχει κάποιες κόκκινες γραμμές, λέει ο Αρης Τσαντηρόπουλος, αναπληρωτής καθηγητής Κοινωνικής Ανθρωπολογίας στο Πανεπιστήμιο της Κρήτης. «Η ντροπή και η τιμή είναι μαζί· υπάρχει ακόμη στην Κρήτη αυτό που μεταφέρεται ως εγωισμός, το καθήκον, το αίμα», αναφέρει.
Στη Γαλιά, ένα ήσυχο χωριό περίπου 10 λεπτά από τις Μοίρες, κάποιος αυτοκτόνησε. Πριν από περίπου δύο εβδομάδες, τον βρήκαν απαγχονισμένο. Οι περισσότεροι κάτοικοι δεν θέλουν να το συζητήσουν. Λένε πήγαν στην κηδεία, αλλά δεν ξέρουν τίποτα. Κάποιοι αναφέρουν ότι δεν ήταν αυτοκτονία. Οσοι την αναγνωρίζουν ως τέτοια, λένε πως ήταν ερωτική απογοήτευση. «Πολύ συχνά, οι κάτοικοι τις αποδίδουν σε ερωτικές απογοητεύσεις», σχολιάζει ο κ. Βγόντζας. Στο χωριό, τον αυτόχειρα δεν τον έβλεπαν. Δεν κυκλοφορούσε, δεν εμφανιζόταν. «Δεν έδινε στόχο», αναφέρει μια Γαλιανή, «το χωριό αναρωτιέται πώς έφτασε σε αυτό το σημείο».
Δεν είναι η πρώτη αυτοκτονία στη Γαλιά. Ενας κάτοικος λέει ότι είχε αυτοκτονήσει και ο θείος και ο ξάδελφος του αυτόχειρα – «πρέπει να είναι κληρονομικό». Και άλλος συγχωριανός τους είχε κρεμαστεί πριν από λίγα χρόνια, κι είχαν αυτοκτονήσει και ο πατέρας και η μητέρα του – «δεν είχαν προβλήματα οικονομικά», τονίζει.
Στο καφενείο του Κώστα, εκεί όπου υπάρχει ένας μεγάλος πράσινος καμβάς με μια φωτογραφία του Ανδρέα Παπανδρέου, και στο προαύλιο γάτες λιάζονται ατάραχες ακόμη και όταν από δίπλα τους περνούν μικρά παιδιά πάνω σε μηχανάκια, μαζεύονται νωρίς το απόγευμα μερικοί κάτοικοι της Γαλιάς. Βγάζει ρακή, οι περισσότεροι θέλουν καφέ.
«Αμα δεν είσαι δυνατός», λέει στην «Κ» ο Κώστας, «μπορεί και να σε φάνε – υπάρχει το εγώ στην Κρήτη, η κοινωνία είναι δύσκολη». Εχει συμβεί να κοροϊδεύουν στο χωριό ανθρώπους με ψυχικά προβλήματα, αναφέρει, να τους «πειράζουν». Αλλά τα πράγματα αλλάζουν. Ενας φίλος του μας λέει πως παίρνει αντικαταθλιπτικά. «Χαπάκια» τα αποκαλεί. Ο Κώστας κουνάει το κεφάλι του συγκαταβατικά, ο φίλος του έχει περάσει δύσκολα. Ακόμη και την αυτοχειρία, δεν τη βλέπει ως αδυναμία. Στην Κρήτη, μοιάζει να μην υπάρχει αυτή η έννοια. «Αυτοί που αυτοκτονούν», λέει στην «Κ», «είναι δυνατά αγόρια». «Τα σκληρά αγόρια αυτοκτονούν».
* Φωτογραφία του Στράτου Καλαφάτη, από την εργασία σε εξέλιξη Via Egnatia