Κρήτη: Το μαρτύριο της σταγόνας και η «δεξαμενή» με τα μέτρα

Υστερα από έναν εξαιρετικά άνυδρο χειμώνα, τον δεύτερο συνεχόμενο στο νησί, την 1/4/2024 η Διεύθυνση Υδάτων της Αποκεντρωμένης Διοίκησης Κρήτης απέστειλε σε δήμους και δημοτικές επιχειρήσεις νερού, ένα έγγραφο με την ένδειξη «Επείγον». Τίτλος του: «Ανομβρία τρέχοντος υδρολογικού έτους- Προτεινόμενα μέτρα λειψυδρίας».

Οπως τονίζεται στο έγγραφο: «Οι βροχοπτώσεις από τον Σεπτέμβρη του 2023 μέχρι και τον Φεβρουάριο του 2024, όπως και οι αντίστοιχες περσινές, ήταν σε χαμηλά επίπεδα, και σε ορισμένες περιοχές τόσο χαμηλές, όσο εκείνες του υδρολογικού έτους 2017-2018, το οποίο αποτέλεσε ένα από τα πλέον ξηρά της τελευταίας τριακονταετίας».

Τα στοιχεία που παραθέτει η υπηρεσία είναι ενδεικτικά του «στεγνού» τοπίου στο νησί, με τους υδρολογικούς σταθμούς της υπηρεσίας, στην περιοχή της Μεσσαράς και στην περιοχή της Βιάννου να δείχνουν τα τελευταία δύο έτη πτώση στάθμης που φθάνει τα 10 μέτρα. 

Το έγγραφο καταλήγει με την εξής προειδοποίηση: «Η εφαρμογή κατασταλτικών μέτρων για την αντιμετώπιση της λειψυδρίας, κατά τη θερινή περίοδο του τρέχοντος έτους κρίνεται από την Υπηρεσία μας ως επιβεβλημένη, ειδικά εάν ληφθεί υπόψη ότι σε περίπτωση επανάληψης της ανομβρίας το επόμενο υδρολογικό έτος (2024-2025), θα έχουμε να διαχειριστούμε πολύ σοβαρά προβλήματα λειψυδρίας στο νησί».

«Η κατάσταση έχει σοβαρέψει»

Η Αγγελική Μαρτίνου, δρ χημικός- μηχανικός, η οποία συνέταξε το έγγραφο ως προϊσταμένη της παραπάνω υπηρεσίας, λέει στην «Κ» πως «πέρυσι ήταν το πρώτο ξηρό υδρολογικό έτος που βιώσαμε στο νησί ύστερα από τρία “υγρά” χρόνια, οπότε δεν το πολυκαταλάβαμε. Φέτος όμως η κατάσταση έχει σοβαρέψει».

Η υπηρεσία ζήτησε φέτος από όλους τους παρόχους νερού στο νησί – δήμους, ΔΕΥΑ (δημοτικές επιχειρήσεις ύδρευσης κι αποχέτευσης), ΤΟΕΒ (τοπικοί οργανισμοί εγγείων βελτιώσεων)– να αποστείλουν στοιχεία για τα τωρινά τους αποθέματα.

«Μας ανέφεραν μείωση της στάθμης των γεωτρήσεων αλλά και της παροχής των πηγών. Σε κάποιες περιοχές, στις φυσικές πηγές, υπάρχει μείωση της τάξης του 40%» σημειώνει η κ. Μαρτίνου και προσθέτει: «Υπάρχει θέμα σε όλο το νησί, το μεγάλο πρόβλημα όμως εστιάζεται στην Ανατολική Κρήτη».

Σύμφωνα με τα στοιχεία της υπηρεσίας, η γεωργία καταναλώνει περίπου το 80% των απολήψιμων ποσοτήτων νερού και επιπλέον η φετινή τουριστική κίνηση φαίνεται πως θα είναι ιδιαίτερα αυξημένη. Οι περιοχές του Ηρακλείου και του Λασιθίου βρίσκονται στην πιο δυσμενή θέση.

Σύμφωνα με την κ. Μαρτίνου, αρκετοί δήμοι έχουν ήδη ξεκινήσει να λαμβάνουν μέτρα. Κάποιοι για παράδειγμα έχουν σταματήσει να πραγματοποιούν νέες συνδέσεις στο αρδευτικό νερό, δεδομένου ότι δεν μπορούν να καλύψουν τα ήδη υπάρχοντα ρολόγια.

Κάποιοι άλλοι δεσμεύτηκαν πως αν χρειαστεί, θα προχωρήσουν ακόμα και σε διακοπή της υδροδότησης για κάποιες ώρες, εφαρμόζοντας κυλιόμενο ωράριο.

Δυστυχώς, σύμφωνα με την κ. Μαρτίνου, δεν λείπουν τα κρούσματα υπερκατανάλωσης και κακής διαχείρισης του νερού. Οπως περιγράφει: «Η αρδευτική περίοδος ξεκινάει αυστηρά τον Μάιο και τελειώνει τον Οκτώβριο. Υπήρξαν όμως αγρότες, οι οποίοι άρδευαν για τις ελιές τους ακόμα και τον Φεβρουάριο και τον Μάρτιο».

«Θα είναι ένα δύσκολο καλοκαίρι»

Ο Γιώργος Παπαδάκης, τεχνικός διευθυντής της ΔΕΥΑ Αγίου Νικολάου, δεν κρύβει την ανησυχία του. «Θα είναι ένα δύσκολο καλοκαίρι, θα είμαστε οριακά στο θέμα της επάρκειας» σημειώνει, εξηγώντας πως ο εν λόγω δήμος εξαρτάται σε ποσοστό 60% για την υδροδότησή του από το φράγμα του Αποσελέμη.

Φέτος, τα αποθέματα του φράγματος είναι τόσο χαμηλά που θα πάρουμε μόνο 1 εκατ. κυβικά νερού, την ώρα που στην περιοχή μας η ετήσια κατανάλωση νερού υπολογίζεται στα 5 εκατ. κυβικά.

Τα δεδομένα που παραθέτει είναι ανησυχητικά: «Εμείς, όπως και ο Δήμος Χερσονήσου, κάθε χρόνο δικαιούμαστε 2,5 με 3 εκατ. κυβικά νερού από τα συνολικά 27 εκατ. που μπορεί να συγκεντρώσει το φράγμα σε μια πολύ καλή χρονιά. Φέτος, τα αποθέματα του φράγματος είναι τόσο χαμηλά που θα πάρουμε μόνο 1 εκατ. κυβικά νερού, την ώρα που στην περιοχή μας η ετήσια κατανάλωση υπολογίζεται στα 5 εκατ. κυβικά».

Επαναλειτουργία ενεργοβόρων γεωτρήσεων

Οι μειωμένες βροχοπτώσεις προκαλούν μια σειρά από αλυσιδωτές αντιδράσεις. Για να αντιμετωπιστεί η μειωμένη φετινή ποσότητα νερού από το φράγμα, στον Αγιο Νικόλαο θα επαναλειτουργήσουν γεωτρήσεις «τις οποίες είχαμε εγκαταλείψει, είτε γιατί ήταν πολύ ενεργοβόρες είτε λόγω χαμηλής ποιότητας νερού σε ό,τι αφορά την αλατότητά τους. Θα χάσουμε έτσι και το backup μας» περιγράφει ο κ. Παπαδάκης.

Η ΔΕΥΑ Αγίου Νικολάου έχει ήδη ξεκινήσει τις συστάσεις προς τους πολίτες, όμως οι απαγορεύσεις και τα πολύ αυστηρά μέτρα είναι, σύμφωνα με τον κ. Παπαδάκη, ένα πιο σύνθετο ζήτημα. «Καταρχάς, όταν απαγορεύεις πρέπει και να μπορείς ελέγχεις και να επιβάλλεις πρόστιμα. Πόσους επιτόπιους αιφνιδιαστικούς ελέγχους να κάνεις; Η διακοπή της υδροδότησης ύστερα από ένα όριο κατανάλωσης, είναι μια επιλογή. Ομως, το αποτέλεσμα του μέτρου έρχεται όταν ο πολίτης έχει υπερβεί το όριο. Δεν σε βοηθάει δηλαδή, την ώρα που πραγματικά χρειάζεται να κάνεις οικονομία».

Και ο Γιώργος Βουρεξάκης, πρόεδρος της ΔΕΥΑ Ηρακλείου, περιγράφει μια εξίσου δυστοπική εικόνα: «Μέχρι το 2021, λαμβάναμε 9 εκατ. κυβικά νερού από το φράγμα του Αποσελέμη. Φέτος, θα πάρουμε μόλις 3 εκατ. κυβικά. Αναγκαστικά, θα ενεργοποιήσουμε εκ νέου, 61 σήμερα γεωτρήσεις, αφού στον δήμο χρειαζόμαστε 20 εκατ. κυβικά τον χρόνο».

Οπως προσθέτει ο κ. Βουρεξάκης, ο δήμος έχει επάρκεια μέχρι τον ερχόμενο Οκτώβριο, «όμως, αν προστεθεί κι άλλη χρονιά ανομβρίας, θα αρχίσουμε να έχουμε μεγάλο πρόβλημα».

Τα ξενοδοχεία

Εκτός από τη μεγάλη κατανάλωση νερού από τους γεωργούς, σημαντικό, σύμφωνα με την κ. Μαρτίνου αλλά και τους προέδρους των ΔΕΥΑ, είναι το μερίδιο των ξενοδόχων.

Πολλές από τις μονάδες στο νησί διαθέτουν πισίνες αλλά και απαιτητικές σε νερό υποδομές, όπως γήπεδα γκολφ ή χώρους με γκαζόν.

«Οι μεγάλες πισίνες δεν μπορούν να είναι πια μέρος της τουριστικής διασκέδασης στα νησιά. Το γκαζόν είναι τουλάχιστον αχρείαστο την εποχή της κλιματικής κρίσης. Κάποιοι επιχειρηματίες βλέπουν το νερό ως προϊόν και όχι ως αγαθό» σχολιάζει ο κ. Παπαδάκης.

Η διαχείριση του νερού στον τόπο μας έχει εξελιχθεί σε θρίλερ.

«Στις αγροτικές καλλιέργειες γίνεται συχνά σπατάλη. Γενναίες αποφάσεις πρέπει να παρθούν και για τα ξενοδοχεία, τα περισσότερα εκ των οποίων έχουν μεγάλες πισίνες. Πρέπει να περάσουν σε δικές τους λύσεις για το γέμισμά τους, αν τις θέλουν οπωσδήποτε» τονίζει και ο Μενέλαος Μποκέας, δήμαρχος Μαλεβιζίου στην περιφερειακή ενότητα Ηρακλείου.

Ο κ. Μποκέας υπογραμμίζει πως «η διαχείριση του νερού στον τόπο μας έχει εξελιχθεί σε θρίλερ. Στην τουριστική περιοχή της Αγίας Πελαγίας, εχουμε ήδη εισηγηθεί μέτρα περιορισμού της κατανάλωσης, όπως για παράδειγμα να μην πλένουν οι κάτοικοι τα αυτοκίνητά τους με το λάστιχο».

Μειωτές νερού στα ξενοδοχεία

«Το πρόβλημα το γνωρίζουμε εδώ και καιρό και έχουμε ήδη κρούσει τον κώδωνα του κινδύνου στα μέλη μας» λέει στην «Κ» ο Νίκος Χαλκιαδάκης, πρόεδρος της Ενωσης Ξενοδόχων Ηρακλείου, της περιφέρειας με τα περισσότερα ξενοδοχεία στη μεγαλόνησο καθώς τα 585 από τα 1.300 συνολικά λειτουργούν στην περιοχή.

Σύμφωνα με τον ίδιο, η Ενωση είχε στείλει, με δική της πρωτοβουλία, επιστολή στην αποκεντρωμένη διοίκηση προ διετίας, σημειώνοντας πως το νησί δεν μπορεί να συνεχίσει να εξαρτάται σε μεγάλο βαθμό από τα φράγματα αλλά πρέπει να προχωρήσει σε αφαλάτωση.

Κατά τον κ. Χαλκιαδάκη, στα περισσότερα ξενοδοχεία του νομού, λειτουργούν κλίμακες οικονομίας, οι λεγόμενοι «μειωτές νερού», τόσο στα δωμάτια όσο και στις πισίνες οι οποίοι περιορίζουν τη ροή κατά 50%».

Τα επιστημονικά δεδομένα της υδρολογικής ξηρασίας

Η Αλεξάνδρα Γκεμιτζή, καθηγήτρια στο τμήμα Μηχανικών Περιβαλλοντολόγων στο Δημοκρίτειο Πανεπιστήμιο Θράκης, έδωσε στην «Κ» τα δεδομένα της υδρολογικής ξηρασίας στην Κρήτη. «Οι πρόσφατες υδρολογικές παρατηρήσεις δείχνουν την εξάντληση των υδάτινων πόρων του νησιού» μας λέει.

Στις περιβαλλοντικές παρατηρήσεις η ξηρασία αρχικά γίνεται αντιληπτή με τη μείωση των βροχοπτώσεων. Ενας συνηθισμένος δείκτης για να περιγράψουμε αυτήν την ξηρασία είναι ο επονομαζόμενος Standardized Precipitation Index (SPI) που παρουσιάζεται για τον τελευταίο μήνα (Εικόνα 1).

Παρατηρούμε ότι ενώ μεγάλο μέρος της χώρας βρίσκεται σχεδόν στον μέσο όρο, η Κρήτη καλύπτεται από τις ζώνες SPI που περιγράφονται ως ακραία και μοναδική ξηρασία.

Η ξηρασία στο επόμενο στάδιο γίνεται αντιληπτή ως αγροτική ξηρασία, και ονομάζεται έτσι λόγω των επιπτώσεων που έχει στον αγροτικό τομέα, ενώ τη μετράμε μέσω της εδαφικής υγρασίας αλλά και διαφόρων δεικτών παραγωγικότητας της βλάστησης. Στην Εικόνα 2 φαίνεται η χρονική (από το 2021 μέχρι σήμερα) και η χωρική κατανομή της ανωμαλίας εδαφικής υγρασίας του τελευταίου διμήνου, δηλαδή της απόκλισης από τον μακροχρόνιο μέσο όρο, όπως καταγράφεται από τη δορυφορική αποστολή της NASA SMAP (M. Bechtold. et al., 2022).

Από τα δεδομένα αυτά βλέπουμε ότι ολόκληρη η Κρήτη βρίσκεται την περίοδο που διανύουμε, σε αρνητικές ανωμαλίες εδαφικής υγρασίας, ενώ το διάγραμμα της χρονικής μεταβολής μας δείχνει ότι το νησί βρίσκεται εδώ και περίπου 2 χρόνια στην αρνητική ζώνη. Ανάλυση του δείκτη παραγωγικότητας της φυτοκάλυψης NDVI, από καταγραφές της αποστολής Landsat 8, έδειξε ότι η μέση παραγωγικότητα της βλάστησης στην Κρήτη έχει μειωθεί σταδιακά από το 2019 μέχρι σήμερα, κατά 10%. Στο επόμενο στάδιο της ξηρασίας παρατηρούμε πλέον τις επιπτώσεις στα αποθέματα νερού και στα εξαρτώμενα οικοσυστήματα.

Στην Εικόνα 3 παρατηρούμε τη χρονική τάση του υδρολογικού ισοζυγίου (βροχόπτωση μείον την εξάτμιση μείον την επιφανειακή και υπόγεια απορροή) τα τελευταία (σχεδόν) 25 χρόνια, όπως προκύπτει από την ανάλυση των δεδομένων ERA5 Land (Muñoz-Sabater et al., 2021). Φαίνεται ότι μεγάλο μέρος της ανατολικής Ελλάδας και το σύνολο των νησιών του Αιγαίου (όπως και η Κρήτη) έχουν αρνητικές τάσεις του υδρολογικού ισοζυγίου. Με απλά λόγια αυτό σημαίνει ότι μακροπρόθεσμα εξαντλούνται τα μόνιμα αποθέματα νερού. Στο επόμενο στάδιο έχουμε την ξηρασία σε κοινωνικο-οικονομικό επίπεδο, όπου τα αποτελέσματα γίνονται εμφανή σε διάφορους τομείς της οικονομίας, κάτι που έχει ήδη αρχίσει να γίνεται αντιληπτό στον αγροτικό τομέα, και θα το αντιμετωπίσουμε και στον τουρισμό».