Δυσοίωνη αλλά όχι (ακόμη) καταστροφική είναι η εικόνα που προκύπτει για την Ελλάδα από την έκθεση «Connecting with Emigrants: A Global Profile of Diasporas 2015», που δημοσίευσε την περασμένη εβδομάδα ο ΟΟΣΑ.
Oι τάσεις φυγής έχουν όντως ενισχυθεί σημαντικά στα χρόνια της κρίσης. Οπως αναφέρει στην «Κ» η Θεοδώρα Ξενογιάννη, senior economist στο Τμήμα Διεθνούς Μετανάστευσης του oργανισμού: «Από 19.912 άτομα που έφυγαν από τη χώρα προς χώρες του ΟΟΣΑ το 2010, ο αριθμός εκτοξεύθηκε σε 52.078 άτομα το 2012, για να υποχωρήσει ελαφρώς το 2013 (46.377 άτομα)». Παρά τα σύννεφα των τελευταίων ετών στις διμερείς σχέσεις, η μερίδα του λέοντος των Ελλήνων κατευθύνεται προς τη Γερμανία ― 12.256 το 2010, πάνω από 32.088 το 2013, όπως αποκαλύπτει η κ. Ξενογιάννη. Με άλλα λόγια, περισσότερο από τα 2/3 της ελληνικής μετανάστευσης προς τον ανεπτυγμένο κόσμο έχει ως προορισμό τη χώρα του «λαομίσητου» Σόιμπλε ― το ποσοστό αυτό μάλιστα έχει αυξηθεί σε σύγκριση με το 2010.
Πέρα από την «ποσότητα», η ποιότητα (μόρφωσης) όσων αναχωρούν στις μέρες της κρίσης είναι ιδιαίτερα υψηλή. Η έκθεση του ΟΟΣΑ σημειώνει: «Στην Πορτογαλία και την Ελλάδα, οι αρνητικές συνθήκες στην οικονομία και στην αγορά εργασίας ώθησαν αρκετά άτομα υψηλής μόρφωσης να μεταναστεύσουν αναζητώντας καλύτερες εργασιακές ευκαιρίες και προοπτικές».
Μετά το 2010
Το συμπέρασμα αυτό επιβεβαιώνεται από τη μελέτη της Μονάδας Περιφερειακής Ανάπτυξης του Πανεπιστημίου Μακεδονίας, με χρηματοδότηση από το London School of Economics, για τη μετανάστευση επί κρίσης. Για παράδειγμα, η μελέτη αποκαλύπτει ότι από τους 187.422 Ελληνες πτυχιούχους που το 2014 βρίσκονταν στο εξωτερικό, οι 135.495 έφυγαν από το 2010 και μετά.
Εξετάζοντας τις ροές σε μεγάλο βάθος χρόνου, είναι σαφές ότι τα πιο πρόσφατα κύματα Ελλήνων μεταναστών είναι περισσότερο υψηλών προσόντων από ό,τι στο παρελθόν. Σύμφωνα με στοιχεία του 2010-2011, σημειώνει η κ. Ξενογιάννη, μεταξύ των ατόμων γεννημένων στην Ελλάδα που διέμεναν σε άλλες χώρες του ΟΟΣΑ για λιγότερο από πέντε έτη, το 59% ήταν υψηλού μορφωτικού επιπέδου. Μεταξύ των ατόμων που διέμεναν εκεί πάνω από πέντε έτη, το αντίστοιχο ποσοστό ήταν μόλις 18%. Το 2000-2001, το 15,7% των Ελλήνων που ζούσαν σε άλλες χώρες του ΟΟΣΑ ήταν υψηλής μόρφωσης. Το 2010-2011, είχε ήδη αυξηθεί στο 21,7%.
H μελέτη του Πανεπιστημίου Μακεδονίας, υπό την επιστημονική επίβλεψη του Λόη Λαμπριανίδη (νυν γενικού γραμματέα Στρατηγικών και Ιδιωτικών Επενδύσεων), αναδεικνύει κι αυτή την ανοδική τάση του μορφωτικού επιπέδου των Ελλήνων που αποφασίζουν να μεταναστεύσουν τις τελευταίες δεκαετίες. Σύμφωνα με τα ευρήματά της, το ποσοστό των πτυχιούχων επί των μεταναστών που παραμένουν στο εξωτερικό ήταν μόλις 25% μεταξύ 1980-89, αυξήθηκε στο 44% το 1990-99, στο 69% το 2000-09 και στο 80% στην τρέχουσα δεκαετία.
Ωστόσο είναι σημαντικό να τεθούν οι αριθμοί αυτοί στο σωστό πλαίσιο: μεταξύ των χωρών του ΟΟΣΑ το 2013, η Ελλάδα βρίσκεται στην 11η θέση στον δείκτη μετανάστευσης (το ποσοστό των Ελλήνων που φεύγουν από τη χώρα επί του πληθυσμού της). Στην κατηγορία των ατόμων με υψηλά επίπεδα μόρφωσης βρίσκεται μόλις στην 24η θέση (από 34 χώρες). Με άλλα λόγια, δεν επαληθεύεται η ευρέως διαδεδομένη αίσθηση της μαζικής «διαρροής εγκεφάλων» ― της μεγάλης κλίμακας εξόδου των καλύτερων μυαλών της χώρας προς το εξωτερικό. Μάλιστα, παρότι το ποσοστό των μορφωμένων Ελλήνων που μετανάστευσαν συνέχισε να αυξάνεται ως ποσοστό του συνόλου κατά την πρώτη δεκαετία του αιώνα, ο δείκτης μετανάστευσης των ατόμων υψηλής μόρφωσης προς χώρες του ΟΟΣΑ μειώθηκε αισθητά μεταξύ 2000-1 και 2010-11, από 7,6% σε 5,8%.
Η σύγκριση με την Πορτογαλία, αλλά και με την Ιρλανδία, είναι ενδεικτική. Ο δείκτης μετανάστευσης των μορφωμένων ατόμων στην ιβηρική χώρα είχε φτάσει το 2010-11 στο ιλιγγιώδες 15,5% (13,9% προς χώρες του ΟΟΣΑ). Στον δε πρώην κελτικό τίγρη είχε ξεπεράσει το 1/5 του πληθυσμού υψηλών προσόντων (20,3%) ― το δεύτερο υψηλότερο ποσοστό στον ΟΟΣΑ μετά το μικροσκοπικό Λουξεμβούργο.
Η ελληνική Διασπορά
Η συντριπτική πλειονότητα των Ελλήνων του εξωτερικού –μια πληθυσμιακή ομάδα αριθμητικά πολύ στενότερη από τους ομογενείς που είναι πλέον υπήκοοι άλλων χωρών– ζει σε χώρες του ΟΟΣΑ (681.800 από τους 711.600 το 2010-11). Πάνω από τους μισούς εξ αυτών ζουν σε δύο χώρες: τη Γερμανία (222.200 άτομα) και τις Ηνωμένες Πολιτείες (150.500). Ακολουθούν κατά σειρά η Αυστραλία, ο Καναδάς, το Ηνωμένο Βασίλειο (όπου ένα εντυπωσιακό 44,6% είναι μετανάστες πέντε ετών ή λιγότερο) και η Τουρκία.
Κατά την πρώτη δεκαετία του 21ου αιώνα, ο πληθυσμός αυτός υπέστη ταχύρρυθμη γήρανση: οι Ελληνες εργασιακής ηλικίας (15-64 ετών) μειώθηκαν από το 74,9% στο 65,9% του συνόλου, ενώ οι άνω των 65 αυξήθηκαν από το 1/4 (25,1%) σε περισσότερο από το 1/3 του πληθυσμού (34%).
Ενδιαφέρον παρουσιάζει και η εξέλιξη των εμβασμάτων που στέλνουν οι Ελληνες του εξωτερικού πίσω στην Ελλάδα. Από 0,5% του ΑΕΠ το 2005, κορυφώθηκε στο 0,8% του ΑΕΠ το 2007-8, κατακρημνίσθηκε στο 0,2% το 2012 και επανέκαμψε οριακά, ώς το 0,25%, το 2013-4.
Τέλος, από τη διεθνή έρευνα της Gallup για λογαριασμό του ΟΟΣΑ προκύπτει ότι κατά την περίοδο 2007-2013, κατά μέσο όρο, το 22% των ερωτηθέντων Ελλήνων απάντησε ότι θα μετακόμιζε μόνιμα στο εξωτερικό αν είχε την ευκαιρία (συμπεριλαμβανομένου του 26% των ατόμων υψηλής μόρφωσης και του 34% των νέων μεταξύ 15-24 ετών). Η έκθεση δεν δημοσιεύει στοιχεία ανά έτος, όμως, σύμφωνα με την κ. Ξενογιάννη, το 2010 και το 2011 παρατηρήθηκε αύξηση στην πρόθεση μετανάστευσης στις απαντήσεις των Ελλήνων ― τάση που δεν συνεχίστηκε, ωστόσο, το 2012-2013.
Ουραγός ως χώρα προορισμού
Ισως εξίσου ενδιαφέρον είναι το γεγονός ότι η χώρα μας είναι σταθερά κολλημένη στις τελευταίες θέσεις ως χώρα προορισμού μεταναστών από άλλες χώρες του ΟΟΣΑ. Το 2000 ζούσαν στην Ελλάδα 283.641 μετανάστες από τα κράτη-μέλη του «κλαμπ», έναντι 163.185 στο Μεξικό. Δέκα χρόνια αργότερα, ωστόσο, ακόμα και η χώρα της Κεντρικής Αμερικής μας είχε ξεπεράσει (285.624 έναντι 277.834).
Εξι χώρες συγκεντρώνουν το συντριπτικό μερίδιο του πληθυσμού μεταναστών από άλλες χώρες του ΟΟΣΑ: οι ΗΠΑ, με 18,2 εκατομμύρια άτομα το 2010-11 έναντι 14,9 εκατομμύρια το 2000, η Γερμανία, όπου η συγκεκριμένη κατηγορία μεταναστών αυξήθηκε κατά σχεδόν 50% στην περίοδο αυτή (από 3,3 εκατ. σε 4,8 εκατ.), το Ηνωμένο Βασίλειο (2,7 εκατομμύρια το 2010-11), η Αυστραλία, η Γαλλία και ο Καναδάς. Μόνο ακόμα δύο χώρες είχαν πάνω από 1 εκατομμύριο μετανάστες από τις χώρες του ΟΟΣΑ στις αρχές αυτής της δεκαετίας: η Ισπανία και η (πληθυσμιακά σχεδόν έξι φορές μικρότερη) Ελβετία.
Οι Ηνωμένες Πολιτείες είναι επίσης (μακράν) ο προτιμητέος προορισμός φοιτητών από χώρες του ΟΟΣΑ: το 2012, το 24% (205.500 φοιτητές) του συνόλου εκείνων που επέλεξαν να φύγουν από τις χώρες τους προτίμησε να φοιτήσει σε αμερικανικά πανεπιστήμια.