«Αγιοι Ασώματοι Θησείου. Απλός τετρακίονος σταυροειδής εγγεγραμμένος ναός, με κομψό αθηναϊκό τρούλο». Οι περίφημοι Αγιοι Ασώματοι, κοντά στην οδό Αδριανού, βυζαντινό εκκλησάκι του πρώτου μισού του 11ου αιώνα. Ο ναός που αγαπούσε ο Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης, καθώς, όπως λέγεται, εκεί περνούσε ολονυκτίες ψάλλοντας.
Τα παραπάνω στοιχεία για μία από τις πολλές –και όμως τις προσπερνάμε αδιάφορα μέσα στη βοή της πόλης– βυζαντινές εκκλησίες της Αθήνας (και της Αττικής ευρύτερα) προέρχονται από μια πολύ ιδιαίτερη έκδοση με τίτλο «Η Βυζαντινή Αττική» (εκδόσεις Σιάτρα, Αθήνα, 2016, σελ. 282), συγγραφέας της οποίας είναι η Χρύσα Κοντογεωργοπούλου.
Η Χρύσα Κοντογεωργοπούλου είναι πτυχιούχος και διδάκτωρ του Τμήματος Ιστορίας και Αρχαιολογίας του Πανεπιστημίου Αθηνών, έχει συμμετάσχει σε ερευνητικά προγράμματα του ίδιου πανεπιστημίου, καθώς και στην ψηφιοποίηση των βυζαντινών μνημείων της Αττικής που πραγματοποίησε το Εθνικό Ιδρυμα Ερευνών. Επιπλέον, είναι ποιήτρια, με τρεις ποιητικές συλλογές στο ενεργητικό της: «Μαρία Θάλασσα» (εκδ. Ιωλκός, 2001)· «Ανθη του άλατος» (εκδ. Μελάνι, 2005) και «Τ’ άχυρο χρυσάφι» (εκδ. Μελάνι, 2007).
Εχει τη σημασία της αυτή η ιδιότητα της συγγραφέως, καθώς η «Βυζαντινή Αττική» της είναι ένα βιβλίο που συνδυάζει τη βαθιά γνώση του συστηματικού, παθιασμένου μελετητή (και ακάματου περιπατητή) με την ευαισθησία και τον οραματισμό του ποιητή, γι’ αυτό και θα μπορούσε να ιδωθεί σαν ένα συναρπαστικό, σχεδόν εξωτικό, ταξίδι σε μιαν άγνωστη «ήπειρο», χαμένη κάπου στον χρόνο και τον χώρο: τη μεσαιωνική Αττική.
Το σημαντικό αυτό πόνημα αποτελεί την επεξεργασμένη έκδοση της διδακτορικής διατριβής της συγγραφέως, μέσα από την οποία θίγονται διάφορα καίρια ζητήματα: ήταν η Αθήνα μια ασήμαντη επαρχία της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας ή μήπως ήταν μια μητρόπολη με πολλές επισκοπές; Εβαινε συρρικνούμενη ή γνώρισε εποχές αναγέννησης με σημαντικούς ναούς, μεταξύ των οποίων ένα αυτοκρατορικό καθίδρυμα, όπως το Δαφνί;
Η ανά χείρας μελέτη εκκινεί από την τελευταία κλασική αναλαμπή της Υστερης Αρχαιότητας στην Αθήνα του 4ου αιώνα, όταν ακόμη λειτουργούσαν οι φιλοσοφικές νεοπλατωνικές σχολές, και ολοκληρώνεται στις αρχές του 13ου με την έλευση των Φράγκων κατακτητών και την «αντιστασιακή» δράση του Μιχαήλ Χωνιάτη, κορυφαίας φυσιογνωμίας της εποχής.
Το πρώτο μέρος του βιβλίου εξετάζει την ιστορία και τη γεωγραφία της περιοχής, το φυσικό περιβάλλον και την επίδρασή του -κατά την πλατωνική έκφραση– στην εκλέπτυνση των ψυχών, τις επικοινωνίες και την τοπική κοινωνική, οικονομική, δημογραφική αλλά και εκκλησιαστική δομή και λειτουργία. Στο δεύτερο μέρος παρατίθεται κατάλογος βυζαντινών αττικών τοπωνυμίων και σωζομένων κατά τόπο μνημείων, που συνοδεύεται από φωτογραφίες και σχέδια, κάποια από τα οποία είναι αδημοσίευτα.
Τα μνημεία αποτελούν μεγάλο μέρος της μελέτης της βυζαντινής περιόδου της περιοχής. «Εύγλωττα», ιστάμενα ή ερειπιώδη, αποτελούν sine qua non για το τελικό αποτέλεσμα, το οποίο είναι, grosso modo, το βυζαντινό αποτύπωμα της Αττικής.
Διόλου τυχαία, η αρχαιολόγος και ποιήτρια Χρύσα Κοντογεωργοπούλου εργάζεται ως ξεναγός, με ειδίκευση σε πρωτότυπα προγράμματα εναλλακτικών ξεναγήσεων, που συνδέουν την Ιστορία και την αρχαιολογία με την ποίηση, τη μουσική και την εικόνα. Τον περασμένο Νοέμβριο, η «Κ» παρακολούθησε μια εξαιρετική ξενάγησή της στο δάσος της Καισαριανής και στη βυζαντινή μονή του, αφηγούμενη την ιστορία της Αττικής των ύστερων βυζαντινών χρόνων (11ος – 13ος αιώνας) μέχρι τη Φραγκοκρατία (1204 μ.Χ.), όπως και το χρονικό του λόγιου μητροπολίτη Μιχαήλ Χωνιάτη, ο οποίος άφησε τη σφραγίδα του στην πόλη. Δεν παρέλειψε να ενημερώσει τους συμμετέχοντες και για τις διατροφικές συνήθειες των Βυζαντινών, καθώς επίσης για τα διάφορα σκεύη και τους τρόπους μαγειρέματος. Με άλλα λόγια, η βυζαντινή Αττική είναι το στοιχείο της. Κλείνοντας, να τονίσουμε πως η εκτενής βιβλιογραφία και τα χρηστικά ευρετήρια ολοκληρώνουν το πλούσιο αυτό έργο.
Η γοητεία της εφήμερης κινηματογραφικής τέχνης
Από τα πολλά αξιοθέατα των Σπετσών είναι η Concept Spetses Gallery, στο Παλιό Λιμάνι, ένας χώρος που συνδυάζει πολλά, με ιδιαίτερη αισθητική. Αν βρεθείτε στις Σπέτσες έως τις 15 Σεπτεμβρίου, αξίζει να εντοπίσετε αυτόν τον χώρο καθώς αυτό το καλοκαίρι φιλοξενεί μια έκθεση που θα συγκινήσει πολλούς. Είναι μια πύλη μνήμης και χρωμάτων που ανοίγει στην ιδιαίτερη ατμόσφαιρα των ζωγραφισμένων γιγαντοαφισών που κάποτε κοσμούσαν όλα σχεδόν τα σινεμά (τώρα ελάχιστα, και χωρίς τους παλιούς μαστόρους-καλλιτέχνες). Εδώ και πολλά χρόνια η τέχνη της κινηματογραφικής γιγαντοαφίσας έχει αναγνωριστεί και η στήλη αυτή έχει δώσει τον δικό της αγώνα σε μια εποχή που ελάχιστοι εκτιμούσαν αυτήν την ονειρική τέχνη του δρόμου! Ολα θέλουν τον χρόνο τους, έτσι και οι δημιουργοί των αφισών καταξιώθηκαν, και αν σήμερα οι μεγάλοι δάσκαλοι του είδους δεν είναι στη ζωή, επιβιώνει η κληρονομιά τους που συγκινεί κάθε παλιό σινεφίλ της Αθήνας.
Στις Σπέτσες παρουσιάζονται μοναδικές αυθεντικές γιγαντοαφίσες, που είναι έργα με τις υπογραφές δύο από τους πιο φημισμένους μαστόρους της «εφήμερης Τέχνης του δρόμου», τον Γιώργο Βακιρτζή (1923 – 1988) και τον Γεράσιμο-Μεμά Τουλιάτο (1919 – 2007). Υπήρξαν στενοί συνεργάτες, από τους κορυφαίους. Και οι δύο υπέγραψαν εκατοντάδες αφίσες που κοσμούσαν τις εισόδους των αθηναϊκών κινηματογράφων, στη Σταδίου, στην Πανεπιστημίου, στην Ομόνοια, στην Πατησίων, στους Αμπελοκήπους… Υπήρξαν και οι δύο από τους πιο παραγωγικούς. Ο Γιώργος Βακιρτζής, που στα νιάτα του είχε εντυπωσιαστεί από τις αφίσες που έβλεπε ολόγυρα στην Αθήνα (δημιουργίες του Στέφανου Αλμαλιώτη) και θέλησε να μπει στον μαγικό κόσμο του σινεμά. Κάπως έτσι ξεκινούσαν όλοι όσοι ασχολήθηκαν με το είδος. Οπως διαβάζουμε στο λεύκωμα που είχε επιμεληθεί ο Χρήστος Φ. Μαργαρίτης, «Προσεχώς: με τις αφίσες και τα σχέδια για τον Κινηματογράφο του Γιώργου Βακιρτζή» (Εκδόσεις Ιτανος, 2012), «Ο Αλμαλιώτης του δίδαξε την ισορροπία των βασικών στοιχείων της σύνθεσης».
Οι γιγαντοαφίσες ήταν κομμάτι της εικαστικής τοιχογραφίας της Αθήνας ήδη από τη δεκαετία του 1930 έως τη δεκαετία του 1980. Αλλαζαν κάθε εβδομάδα, μεταμόρφωναν την όψη των λεωφόρων, δημιουργούσαν έκπληξη και περιέργεια και το κοινό, που γέμιζε τότε τις αίθουσες, είχε εθιστεί σε αυτήν την περίεργη, εξωστρεφή και εφήμερη τέχνη. Ηταν αδιάσπαστο κομμάτι της καθημερινότητας μέσα στην πόλη που διαρκώς άλλαζε. Στον χώρο του Concept Spetses, οι γιγαντοαφίσες παρουσιάζονται ως εικαστικά έργα σε ένα ιδιαίτερο περιβάλλον. Το κτίριο ήταν ένα παλιό ναυπηγείο στο Παλιό Λιμάνι, που από το 2012 μεταμορφώθηκε σε ένα χώρο σύνθετης λειτουργίας, με έμφαση στην τέχνη, το ντιζάιν, την ωραία ζωή. Είναι ένας τρόπος να συνδυάζονται ζωγραφική, φωτογραφία, γλυπτά, έπιπλα, αντικείμενα τέχνης, κοσμήματα, μόδα και προϊόντα της τεχνολογίας όπως ηλεκτρικά ποδήλατα, scooter και skateboards, σε ένα σύνολο που ξαφνιάζει…
THΛΕΦΟΣ