Οταν το 2013 ξεκίνησε η συστηματική καταγραφή του αρχείου του Ωδείου Αθηνών για την περίοδο 1871-1976, που βρέθηκε ατάκτως ερριμμένο στα υπόγεια του κτιρίου Δεσποτόπουλου, η μία έκπληξη διαδεχόταν την άλλη: μαθητολόγια, προγράμματα συναυλιών της ορχήστρας του ωδείου, παρτιτούρες (ανάμεσά στους ήταν και ο σκελετός μιας νυχτερίδας), φωτογραφίες του 19ου και του 20ού αιώνα, αλληλογραφία με σπουδαίες προσωπικότητες, προσωπικά αρχεία, βιβλία, μουσικοί κύλινδροι, μαγνητοταινίες, καθώς και αντικείμενα με μεγάλη συναισθηματική φόρτιση, όπως η τεφροδόχος του Δημήτρη Μητρόπουλου.
Σήμερα, δεν είμαστε ακόμη σε θέση να γνωρίζουμε τι ακριβώς περιέχεται στο υλικό αυτό, μπορούμε όμως να είμαστε βέβαιοι ότι πρόκειται για πραγματικό πλούτο, όπως υπογραμμίζει στην «Κ», ο Νίκος Τσούχλος, πρόεδρος του ωδείου, αλλά και η κατεξοχήν αρμόδια Στέλλα Κουρμπανά, η οποία έχει επωμιστεί το σπουδαίο έργο της έρευνας, της ψηφιοποίησης και της ανάδειξης.
«Αρχικά το αρχείο του Ωδείου Αθηνών, που ιδρύθηκε το 1871 και αποτελούσε την κύρια μουσικοθεατρική σχολή στη χώρα για ολόκληρες δεκαετίες, βρισκόταν στην οδό Πειραιώς, όπου στεγαζόταν το ίδρυμα. Το 1976, όταν έγινε η μετακόμιση στο οικοδόμημα που είχε σχεδιάσει ο Δεσποτόπουλος, μεταφέρθηκε στους υπόγειους χώρους του που ήταν ημιτελείς μέχρι και το 2016. Παρέμεινε εκεί, σε συνθήκες που δεν ήταν κατάλληλες», λέει η κ. Κουρμπανά, η οποία έχει σπουδάσει Θεατρολογία και τώρα κάνει διδακτορικό στη Μουσικολογία με θέμα την πρόσληψη του Βάγκνερ στην Ελλάδα, στο Τμήμα Μουσικών Σπουδών της Σχολής Μουσικής και Οπτικοακουστικών Τεχνών στο Ιόνιο Πανεπιστήμιο. Το Εργαστήρι Ελληνικής Μουσικής του πανεπιστημίου, υπό τον Χάρη Ξανθουδάκη, που εντάσσεται στο προαναφερθέν τμήμα, έχει αναλάβει την ταξινόμηση, την καταγραφή και την ψηφιοποίηση του αρχείου του Ωδείου Αθηνών από το 2013 με εθελοντική προσφορά των συμμετεχόντων.
«Βρήκαμε έγγραφα, φωτογραφίες και κάποια αντικείμενα που ήταν στοιβαγμένα, χωρίς έγνοια και ταξινόμηση. Ευτυχώς δεν υπήρχε υγρασία, αλλά ορισμένα εξ αυτών ήταν σε κακή κατάσταση», λέει η κ. Κουρμπανά. «Ακόμη και μια χαμένη όπερα εντοπίσαμε, με τίτλο “Ανδρονίκη”, του Αλέξανδρου Γκρεκ του 1905.
Επίσης βρήκαμε αρχιτεκτονικά σχέδια του παλιού κτιρίου της Πειραιώς, που ήταν κατοικία ενός υψηλού προσώπου και αργότερα παραχωρήθηκε από το κράτος για τη νέα χρήση (μια αίθουσα είχε μετατραπεί από τον ίδιο τον Τσίλλερ). Επίσης βρήκαμε και σχέδια του Δεσποτόπουλου για το νέο κτίριο. Εχουμε πολλούς κυλίνδρους που ήταν από τους πρώτους τεχνικούς τρόπους καταγραφής ήχου στις αρχές του 20ού αιώνα».
Ιδιωτικά αρχεία
«Υπάρχουν επίσης ιδιωτικά αρχεία ανθρώπων που συνδέθηκαν με το Ωδείο Αθηνών, όπως της αποφοίτου του ωδείου και μετέπειτα καθηγήτριας Τζίνας Μπαχάουερ, που άφησε το σπίτι της, τη βιβλιοθήκη, το πιάνο και προσωπικά της αντικείμενα στο Ωδείο Αθηνών, και του Δημήτρη Μητρόπουλου, του οποίου το αρχείο βρίσκεται στη Γεννάδειο, αλλά διαθέτουμε και εμείς κάποια έγγραφα και φωτογραφίες.
Ηταν μαθητής του ωδείου, το οποίο τον έστειλε ως υπότροφο στο εξωτερικό, απ’ όπου γύρισε για να διδάξει και να διευθύνει την ορχήστρα του ιδρύματος», υπογραμμίζει η Στέλλα Κουρμπανά.
Ιδού μερικές από τις μεγαλύτερες εκπλήξεις του αρχείου: «Εχουμε μια χειρόγραφη παρτιτούρα του Σκαλκώτα, που πρέπει να είναι η πρώτη του “Κρητικού Χορού” και η οποία παρουσιάστηκε σε διεύθυνση Μητρόπουλου. Η παρτιτούρα αυτή έχει σχόλια σε διαφορετικό μελάνι, τα οποία εικάζουμε ότι έχουν γίνει από τον μαέστρο. Εχουμε ένα πολύ συγκινητικό γράμμα που έστειλε η Μαρία Κάλλας, η οποία είχε σπουδάσει στο ωδείο, στον διευθυντή του ιδρύματος με επιστολόχαρτο της θαλαμηγού “Χριστίνα”, όπου δηλώνει υπερήφανη για την Ελλάδα και προσθέτει πως θα ήθελε και οι Ελληνες να είναι υπερήφανοι για εκείνην».
Ο Καμίλ Σεν Σανς
«Βρήκαμε το σημείωμα που άφησε ο Καμίλ Σεν Σανς όταν ήρθε να διευθύνει την Ορχήστρα του Ωδείου Αθηνών το 1920 στο Ηρώδειο, στο απόγειο της δόξας του. Αφησε ένα ευχαριστήριο σημείωμα στο βιβλίο επισκεπτών, με τα πρώτα μέτρα της “Αλγερινής Σουίτας” του, ενώ δήλωσε ενθουσιασμένος με το επίπεδο της ορχήστρας. Η τεφροδόχος του Μητρόπουλου κρύβει επίσης μια ιστορία, καθώς με αυτήν ταξίδεψε η στάχτη του συνθέτη από την Αμερική. Καθώς είχε ζητήσει να ταφεί στην Ελλάδα, η Εκκλησία αρνήθηκε να τον κηδεύσει λόγω αποτέφρωσης. Η τεφροδόχος του παρέμεινε για καιρό στη κεντρική αίθουσα εκδηλώσεων του ωδείου μέχρι να βρεθεί μια λύση. Τελικά έγινε ένα τρισάγιο και ενταφιάστηκε στο Α΄ Νεκροταφείο Αθηνών».
Σύμφωνα με τον Νίκο Τσούχλο, «μελετώντας το υλικό αυτό, προκύπτουν ιδιαίτερα ενδιαφέροντα στοιχεία, τα οποία δεν αφορούν μονάχα το ωδείο, αλλά την ιστορία ολόκληρης της χώρας. Σκιαγραφείται λ.χ. ένα εντελώς διαφορετικό προφίλ των ανθρώπων που πιστεύουμε σήμερα ότι διδάσκονταν την κλασική μουσική. Το Ωδείο Αθηνών δεν έγινε για τα παιδιά της καλής κοινωνίας, διότι αυτά είχαν τον δάσκαλο στο σπίτι.
Ιδρύθηκε σαν μια χειρονομία προσφοράς για τη μουσική και θεατρική εκπαίδευση (δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι ήταν η πρώτη δραματική σχολή πολύ προτού γίνει εκείνη του Εθνικού Θεάτρου) των νέων σε μια χώρα που έχει αρχίσει να βρίσκει τον βηματισμό της 40 χρόνια μετά την απελευθέρωσή της από τον τουρκικό ζυγό. Είναι μια πρωτοβουλία επί πρωθυπουργίας Αλεξάνδρου Κουμουνδούρου που χαιρετίζουν όλοι. Αρχικά οι σπουδές ήταν δωρεάν».
Συνεχίζει: «Μπορούμε να σχηματίσουμε μια εικόνα για τους γονείς των παιδιών που έστελναν τα παιδιά τους στο ωδείο από τα μαθητολόγια, όπου αναγράφονταν το επάγγελμα πατρός ή και τα επαγγέλματα των ίδιων των μαθητών, αν ήταν μεγαλύτεροι σε ηλικία. Πρόκειται για χειρώνακτες: σιδηρουργοί, ράπτες, βιβλιοδέτες. Υπήρχαν και μέλη της αστικής τάξης, αλλά διαπιστώνει κανείς ότι στις τάξεις του ωδείου γινόταν κοινωνική όσμωση μέσα από τη μουσική.
»Είναι λοιπόν μακριά από την πραγματικότητα να λέμε ότι η κλασική μουσική στην Ελλάδα στα τέλη του 19ου ή των αρχών του 20ού αιώνα αφορούσε μόνο μια συγκεκριμένη κοινωνική τάξη. Βέβαια οφείλουμε να πούμε ότι τα χρόνια εκείνα η ανάγκη της εκμάθησης ενός μουσικού οργάνου συνδεόταν και με το γεγονός ότι δεν υπήρχε εύκολα άλλος τρόπος να ακούσεις μουσική. Δεν υπήρχαν γραμμόφωνα. Αν ήθελες να απολάυσεις τη μουσική θα έπρεπε να την παίζεις εσύ ο ίδιος ή κάποιος άλλος».
Ο πρόεδρος του ωδείου αναφέρει μερικά ευρήματα του αρχείου που συνδέονται και με την ιστορία της χώρας: «Στα πρώτα χρόνια του ωδείου, υπήρξε ένα επεισόδιο ανάμεσα σε μαθητές όπου ένας εξ αυτών ήταν εβραϊκής καταγωγής και δέχθηκε υβριστικά σχόλια για αυτό.
Η διεύθυνση απέβαλε τον μαθητή που προέβη στα σχόλια αυτά. Την ίδια χρονική περίοδο ο πατέρας μιας μαθήτριας ενοχλήθηκε επειδή η κόρη του που ήταν μέλος της καλής κοινωνίας συγχρωτιζόταν στα μαθήματα με ανθρώπους που δεν ήταν “κοινωνικά αντάξιοί” της».
Διακρίσεις
Αλλη μία σημαντική παράμετρος ήταν η ανάδειξη ταλέντων, αλλά και η σημασία της ορχήστρας του ωδείου. Ενας από τους πρώτους επιφανείς και πλέον ταλαντούχους μαθητές του ωδείου ήταν ο συνθέτης Σπύρος Σαμάρας. Οσο φοιτούσε ακόμη, ένα από τα έργα που μόλις είχε συνθέσει παίχτηκε σε συναυλία του ωδείου.
Το ίδιο έγινε και με τον Δημήτρη Μητρόπουλο, που παρουσίασε εκεί την όπερά του «Αδελφή Βεατρίκη» με την Κατίνα Παξινού στον πρώτο ρόλο. Αυτό αποδεικνύει ότι η σχολή ήξερε να ξεχωρίζει και να προωθεί εκείνους τους μαθητές που έδειχναν ότι θα μπορούσαν να έχουν χαρισματική εξέλιξη στο μέλλον. Η Ορχήστρα του Ωδείου Αθηνών ήταν ο προκάτοχος της ΚΟΑ. Εδινε τακτικές συναυλίες και σε πολλές από αυτές υπήρχαν σπουδαίοι μαέστροι,όπως ο Κάραγιαν και ο Σεν Σανς, που είχαν μετακληθεί στην Αθήνα.
Αυτό αποδεικνύει ότι σε μια τουλάχιστον περίοδο του παρελθόντος η χώρα ήταν εντός του ευρωπαϊκού γίγνεσθαι της κλασικής μουσικής, στο οποίο συμμετείχε με αξιώσεις. Σύμφωνα με τον Νίκο Τσούχλο, στο άμεσο μέλλον αλλάζει το οργανόγραμμα του ωδείου, για να συμπεριλάβει ένα ανεξάρτητο ερευνητικό κέντρο στο οποίο θα υπάγονται το αρχείο και οι βιβλιοθήκες που είναι διασκορπισμένες στο κτίριο, έτσι ώστε να ολοκληρωθεί η ψηφιοποίηση –που γίνεται άνευ προϋπολογισμού και με εθελοντική εργασία– και να δοθεί πρόσβαση στους μελετητές.
Αλληλογραφία με προσωπικότητες
Στα εισερχόμενα και εξερχόμενα έγγραφα του ωδείου, υπάρχει αλληλογραφία με σημαντικότατες μουσικές, καλλιτεχνικές και πολιτικές προσωπικότητες του 19ου και του 20ού αιώνα, στα ελληνικά, γαλλικά, γερμανικά και ιταλικά. Επιστολές και σημειώματα των Αλέξανδρου Ρίζου Ραγκαβή, Δημητρίου Βικέλα, Γεωργίου Βιζυηνού, Αγγελου Βλάχου, Κωστή Παλαμά, Γεωργίου Δροσίνη, Νίκου Καζαντζάκη, Ελευθερίου Βενιζέλου και πολλών άλλων. Ανάμεσα στους ξένους καλλιτέχνες που σχετίστηκαν με το Ωδείο Αθηνών συναντούμε τα ονόματα των Ambroise Thomas, Alphonse Danhauser, Louis-Albert Bourgault-Ducoudray, August Gevaërt, Camille Saint-Saëns, Sergei Rachmaninov, Carl Nielsen, Armand Marsick, Ludwig Wassenhoven, Felix Petyrek, Filhelm Furtwängler, Felix Weingartner, Paul Wittgenstein, José Iturbi, Egon Petri, Arthur Schnabel, Alfred Cortot, Alfredo Casella, Gabriel Pierné, Elvira de Hidalgo, Woldemar Fremann, Leopold Godowsky, César Thomson, Arthur Rubinstein, Borislav Huberman, Wilhelm Kempff, Lotte Lehmann, Bruno Walter, Samuel Baud-Bovy, Herbert von Karajan, Richard Strauss, κ.ά.