Λίγοι έξω από τη Φωκίδα γνωρίζουν την Αγία Ευθυμία, αυτό το χωριό των ελάχιστων εκατοντάδων κατοίκων στους πρόποδες της Γκιώνας. Είναι ελκυστική η σκέψη πως η Αγία Ευθυμία είναι κομμάτι του ευρύτερου δελφικού τοπίου, το χωριό ανήκει στον Δήμο Δελφών και η Αμφισσα είναι δύο βήματα. Αλλωστε, ήταν μετά την περιήγησή μου στην Αμφισσα που πήρα τον δρόμο για την Αγία Ευθυμία. Ηταν Κυριακή, μεσημέριαζε και στον δρόμο ήμουν μόνος.
Η προτομή του Γιάννη Σκαρίμπα, δίπλα στο σπίτι όπου γεννήθηκε το 1893. Αποτελεί το επίκεντρο των «Σκαριμπείων», των εορτών που διοργανώνουν η Περιφέρεια, η τοπική κοινότητα και ο σύλλογος Αγιοευθυμιωτών.
Δεν πήγα απλώς και μόνο από διάθεση περιηγητική ή περιπέτειας. Είχε υπάρξει μία σχέση προθέρμανσης τα τελευταία χρόνια χάρη στη συγκινητική προσπάθεια των ανθρώπων του εν Αθήναις «Συλλόγου Αγιοευθυμιωτών» που εκδίδουν συστηματικά και με ενθουσιασμό την εφημερίδα τους. Με είχε συνεπάρει αυτός ο πατριωτισμός, κυρίως, όμως, ο πλούτος αυτού του μικρού τόπου στην ενδοχώρα της «Παλιάς Ελλάδας», που όπως σταδιακά έμαθα (συμπληρώνοντας τα κενά), ήταν ένας τόπος μαρτυρικός, με επίσημο χαρακτηρισμό. Στον πόλεμο βομβαρδίστηκε το 1941, και το 1943, το Μεγάλο Σάββατο, οι Ιταλοί καίνε το χωριό ως αντίποινα αντιστασιακής δράσης. Εκτελούν χωριανούς και το χωριό ερημώνει. Η Αγία Ευθυμία ξανακαίγεται το 1944, αυτή τη φορά από τους Γερμανούς.
Η Αγία Ευθυμία είναι χαρακτηρισμένο μαρτυρικό χωριό. Στη διάρκεια της Κατοχής πυρπολήθηκε δύο φορές, μία από τους Ιταλούς και μία από τους Γερμανούς. Η μνήμη της καταστροφής επιζεί σε πολλά χαλάσματα.
Ολα αυτά δημιουργούσαν ένα μύθο όπως και η πληροφορία ότι ο Γιάννης Σκαρίμπας είχε γεννηθεί εκεί. Καθώς πλησίαζα την Αγία Ευθυμία έβλεπα το ανάγλυφο των βουνών, και όλα γύρω άνοιγαν στο καλοκαίρι, τα έντομα βούιζαν, η μυρωδιά από το νοτισμένο χόρτο που ξεραινόταν ήταν βαριά. Ενιωθα ότι «επέστρεφα» σε έναν τόπο που θα έβλεπα για πρώτη φορά. Αλλά αυτό που πιο πολύ με τραβούσε στην Αγία Ευθυμία ήταν η απόκοσμη περηφάνια της, η άλλοτε ανθηρή οικονομία της, η παρακμή των τελευταίων δεκαετιών, εκείνη η γνώριμη παρακμή που άλλαξε το τοπίο στην ελληνική ενδοχώρα.
Ενα ερειπωμένο αρχοντικό, αστικής αρχιτεκτονικής, στην άκρη του χωριού θυμίζει τις καλές μέρες.
Στην Αγία Ευθυμία έβλεπα το «ελληνικό χωριό». Ημουν στη Φωκίδα, σε μια κοιτίδα ιστορική και σε ένα γεωμορφικό περιβάλλον γεμάτο συνηχήσεις με τον αντίλαλο περασμένων γενεών. Ωστόσο, ένιωθα και το άχρονο περιβάλλον, εκείνη τη μύχια εσωστρέφεια της μικρής κοινότητας. Μου είχαν πει, «το χωριό ερημώνει τον χειμώνα, αλλά ελάτε τον Αύγουστο που έχουμε τα “Σκαρίμπεια”». Τα «Σκαρίμπεια» διαρκούν έως τις 18 Αυγούστου (εγκαινιάζονται στις 4/8) και είναι μία αφορμή για το γενικό κάλεσμα όλων των γενεών και των απανταχού Αγιαθυμιωτών. Είναι αυτή η συγκινητική «επιστροφή». Βλέπεις παιδιά, που ακόμη και οι γονείς τους είναι γεννημένοι στην Αθήνα, αλλά τα ίδια νιώθουν τις ρίζες. Το μέλλον, όμως, θέτει ζητήματα. Και τα «Σκαρίμπεια», τα όποια «Σκαρίμπεια», δεν μπορούν παρά να είναι μονάχα ένα κίνητρο βραχείας καύσεως. Χρειάζεται ένα σχέδιο αναγέννησης. Αργότερα, μετά τις πρώτες χειραψίες και γνωριμίες στην πλατεία του χωριού, μετά την πρώτη «ινκόγκνιτο» φωτογραφική μου βόλτα σε σχεδόν έρημα δρομάκια στον παλιό πυρήνα του χωριού (εκεί όπου μέχρι πριν από 15-20 χρόνια υπήρχε ακόμη η τελευταία γενιά του φούρναρη ή του ράφτη), θα τα έβλεπα όλα αυτά από κοντά, αντιμέτωπος με την αποκάλυψη ενός μικρού-μεγάλου τόπου.
Σε αρχαία τείχη, βαθιά πηγάδια, καμένα σπίτια
Η Αγία Ευθυμία ανήκει σε εκείνους τους τόπους όπου τα αρχαία κατάλοιπα συνυπάρχουν με τα σπίτια και τα χωράφια. Μου άνοιξε την πόρτα του σπιτιού της μια γηραιά αρχόντισσα, με τη φωτογραφία του άντρα της στον τοίχο («πέθανε 38 ετών», μου είπε) για να μου δείξει το τμήμα του αρχαίου τείχους που έβγαινε στο συγκινητικό σαλονάκι της. Με είχαν πάρει από το χέρι δύο μέλη του συλλόγου Αγιοευθυμιωτών, ο γ.γ. Θύμιος Αλεξανδρής και το μέλος Δημήτρης Παππάς. Ο πρώτος ζει στην Αθήνα, ο δεύτερος στο χωριό. Με γύριζαν, λίγο με τα πόδια, λίγο με το αυτοκίνητο, βγαίναμε σε χωράφια και σε αυλές, πήγαμε σε γκρεμισμένα σπίτια, αλλά και στο παλιό σχολείο.
Τα παλιά πηγάδια έδιναν νερό στους κατοίκους έως το 1977, οπότε συνδέθηκε το δίκτυο. Η ζωή ήταν σκληρή.
Η Αγία Ευθυμία είναι χτισμένη πάνω στην αρχαία Μυωνία. Μυωνία λεγόταν το χωριό έως τον 16ο αιώνα, όταν σταδιακά το όνομα παραλλάχτηκε σε Μυνιά. Ο Αγιος Ευθύμιος έγινε μέρος του θρύλου της περιοχής μετά τον σεισμό του 1702, και λέγεται ότι έτσι το χωριό άρχισε να λέγεται Αηθυμυνιά. Ο Παυσανίας (στα «Φωκικά, Λοκρών Οζόλων») γράφει για τη Μυωνία, σημαντική πόλη της αρχαιότητας, που καταστράφηκε το 338 π.Χ. από τον Φίλιππο Β΄ της Μακεδονίας. Περπατάς σήμερα στην Αγία Ευθυμία και βλέπεις τα ίχνη του τείχους εκείνης της αρχαίας πόλης που άφησε νομίσματα και τάφους. Μου έκανε εντύπωση πόσο αρμονική είναι αυτή η συνύπαρξη με τα θραύσματα του παρελθόντος.
Πιο κάτω, στα όρια του χωριού, κοντά στον Αγιο Ευθύμιο, που ανακαινίστηκε με χρήματα Ελληνοαμερικανών με καταγωγή από το χωριό, στα Πηγάδια, όπως λένε οι ντόπιοι, υπάρχουν οι πανάρχαιες φλέβες νερού, μια «πολύ παλιά», ίσως «αιώνων», και οι «νεότερες», αυτές που ξέρουν οι χωριανοί από τις οικογενειακές διηγήσεις τα τελευταία 100-200 χρόνια. Είναι πηγάδια με πέτρινα στόμια, αυλακωμένα από τα σχοινιά, που εκατοντάδες χρόνια τώρα οι γυναίκες του χωριού τραβούσαν για να φέρουν το νερό επάνω. Αυτά τα ξέρουν όλοι στο χωριό. Το τρεχούμενο νερό έφθασε το 1977. Το ηλεκτρικό ήρθε νωρίς, το 1963, χάρη στα υδροηλεκτρικά έργα στην περιοχή. Αλλά η μνήμη της σκληρής ζωής επιζεί.
Μνημείο νεότερης ιστορίας είναι το πυρπολημένο από τους Ιταλούς (1943) σπίτι στην καρδιά του χωριού.
Περπατούσαμε ανάμεσα στα σπίτια και τα οικόπεδα με την ατίθαση βλάστηση, αλλά το βλέμμα μου τραβούσαν τα πυρπολημένα χαλάσματα από τον πόλεμο. Εχουν μείνει αρκετά σε αυτήν την κατάσταση. Ενα, μάλιστα, βρίσκεται ακριβώς δίπλα στο σπιτάκι όπου γεννήθηκε ο Γιάννης Σκαρίμπας. Ο σύλλογος θέλει να το αναδείξει σε μνημείο (εκεί έχει στηθεί και επιγραφή για το μαρτυρικό χωριό) και καθώς είναι δίπλα στο επίκεντρο των «Σκαριμπείων», θα μπορούσε να γίνει εστία πολιτισμού. Υπάρχει αγάπη στο χωριό. Λίγο πιο κάτω, θα σταθώ σε μία από τις πιο συγκινητικές προτομές. Είναι η προτομή της δασκάλας Ζωής Διαούρτα, μιας ηρωίδας του χωριού, μιας γυναίκας που ακόμη και σήμερα πολλοί την αναφέρουν με ευγνωμοσύνη. Κοιτώ τη μορφή της και τη σκέφτομαι στον Μεσοπόλεμο, καθώς ήρθε να υπηρετήσει στην Αγία Ευθυμία το 1925. Είχε την προσωπικότητα εκείνης της παλιάς δασκάλας, που δούλευε με αυταπάρνηση για να μάθουν τα παιδιά γράμματα. Εζησε την καταστροφή του χωριού. Οι ξεναγοί μου με πήγαν στο παλιό σχολείο. Μου φάνηκε μεγάλο για ένα μικρό χωριό. Σήμερα, όσα παιδιά μένουν στην Αγία Ευθυμία πηγαίνουν σχολείο στην Αμφισσα.
Ανάγλυφα βλέπει κανείς στην Αγία Ευθυμία το πρόβλημα του ελληνικού χωριού που δεν ζει από τουρισμό, που δεν είναι κοντά σε μεγάλη πόλη. Είναι βέβαια στην καρδιά ενός πανέμορφου τόπου, ανάμεσα στους Δελφούς και το Γαλαξίδι, αλλά κόσμος δεν υπάρχει. Αν δει κανείς τα στοιχεία των απογραφών πληθυσμού, αντιλαμβάνεται. Οσοι αγαπούν το χωριό σκέφτονται το μέλλον. Αύριο στα «Σκαρίμπεια» θα υπάρχει αέρας γιορτής. Αλλά η επόμενη μέρα είναι η μεγάλη πρόκληση.