«Η ασθένεια είναι η σκοτεινή πλευρά της ζωής, η πιο δυσβάστακτη υπηκοότητα. Καθένας μας γεννιέται έχοντας διπλή υπηκοότητα: στο βασίλειο των υγιών και σ’ εκείνο των μη υγιών. Αν και όλοι προτιμούμε να χρησιμοποιούμε μόνο το διαβατήριο του υγιούς, αργά ή γρήγορα θα υποχρεωθούμε, έστω και για λίγο, να αναγνωρίσουμε τον εαυτό μας ως πολίτη εκείνου του άλλου τόπου», έγραψε κάποτε η Σούζαν Σόνταγκ, μία από τις μεγαλύτερες Αμερικανίδες διανοούμενες του 20ού αιώνα. Η ίδια τον ήξερε καλά αυτόν τον άλλο τόπο, τον εχθρικό, τον δύσβατο: το 2004 έφυγε από τη ζωή, στα 71 της, νικημένη από τον καρκίνο, τον οποίο είχε προηγουμένως ξεπεράσει δύο φορές.
Η λέξη που αρχίζει από «κ». Οι περισσότεροι αποφεύγουν να τη χρησιμοποιούν, προτιμούν να μιλούν για «επάρατο νόσο» και «καταραμένη αρρώστια», λες κι έτσι ξορκίζουν το κακό, το κρατούν μακριά τους. Πόσο μακριά μας είναι, όμως, ο καρκίνος. Πόσο μας αφορά; Και τι συμβαίνει σε όποιους αναγκαστούν να περπατήσουν στα εφιαλτικά μονοπάτια του;
Μια φιλόδοξη πανευρωπαϊκή έρευνα που ξεκίνησε το Politico, σε συνεργασία με το IBM Watson Health και τον φαρμακευτικό κολοσσό Pfizer έγινε αφορμή να μιλήσουμε με δύο διακεκριμένους Ελληνες επιστήμονες –τον κ. Κωνσταντίνο Συρίγο, καθηγητή Ογκολογίας και Παθολογίας στην Ιατρική Σχολή του Πανεπιστημίου Αθηνών, επικεφαλής της ογκολογικής κλινικής του νοσοκομείου «Σωτηρία», και τον κ. Χρήστο Χριστοδούλου, παθολόγο – ογκολόγο, διευθυντή Β΄ Ογκολογικής Κλινικής του νοσοκομείου Metropolitan– για να δούμε τις διαστάσεις του προβλήματος στη χώρα μας και να μάθουμε όλα όσα αφορούν τις εξελίξεις στους τρόπους αντιμετώπισής του.
Δυσεπίλυτος γρίφος
Ο καρκίνος δεν είναι μία ασθένεια αλλά πολλές. Τις αποκαλούμε όλες με αυτό το όνομα επειδή έχουν ένα κοινό χαρακτηριστικό: τη μη φυσιολογική και αχαλίνωτη ανάπτυξη των κυττάρων. Επίσης, είναι… έξυπνος, διαρκώς μεταλλάσσεται, γίνεται γρίφος δυσεπίλυτος. Ο πόλεμος μαζί του είναι δύσκολος. Δίνεται σε ατομικό επίπεδο (κάθε ασθενής παλεύει με το «θηρίο»), αλλά και σε συλλογικό (από τους επιστήμονες που αναζητούν καινοτόμα φάρμακα και θεραπείες).
«Ηταν τεράστια επιτυχία η χαρτογράφηση του ανθρώπινου γονιδιώματος, που έγινε στα τέλη της δεκαετίας του ’90 – πολύ νωρίτερα και με μικρότερο κόστος από ό,τι είχε προβλεφθεί. Εξασφάλισε ένα λογαριθμικό άλμα σε όλες τις βιοϊατρικές επιστήμες», λέει ο κ. Κωνσταντίνος Συρίγος. «Το επόμενο μεγάλο βήμα θα είναι η χαρτογράφηση κάθε καρκίνου ξεχωριστά: πρέπει να δημιουργηθούν μεγάλες βιοτράπεζες με γονιδιακό υλικό, να ελέγχονται όσο το δυνατόν περισσότερα γονίδια ασθενών, να επιτευχθεί αυτό που ονομάζουμε “εξατομικευμένη θεραπεία”. Εκεί έχει εστιαστεί η προσπάθεια σε παγκόσμιο επίπεδο. Βέβαια, έχουμε ακόμα πολύ δρόμο μπροστά μας. Χρειαζόμαστε χρόνο, χρήματα και διεθνή συνεργασία – μόνη της καμιά χώρα δεν μπορεί να πετύχει αυτόν τον στόχο. Μεγάλα ερευνητικά κέντρα και οργανισμοί ήδη βρίσκονται σε συντονισμό, χώρες όπως οι ΗΠΑ και η Γαλλία κρατούν υλικό σχεδόν από όλους τους καρκινοπαθείς και κάνουν πλήρη γονιδιακό έλεγχο. Εχουμε λόγους να είμαστε αισιόδοξοι».
Οι επιστήμονες εκφράζουν συγκρατημένη αισιοδοξία, αλλά τα στατιστικά στοιχεία δείχνουν εφιαλτικά. Μόνο το 2018 οι θάνατοι από καρκίνο εκτιμώνται σε 9,6 εκατ. Περίπου 22 εκατ. περιστατικά θα υπάρχουν κάθε χρόνο μέχρι το 2030 (18,1 φέτος). Ενας στους πέντε άνδρες και μία στις έξι γυναίκες θα νοσήσουν στη διάρκεια της ζωής τους – η κατάληξη θα είναι μοιραία για έναν στους οκτώ άνδρες και μία στις έντεκα γυναίκες. Ειδικά στην Ευρωπαϊκή Ενωση, σύμφωνα με τον Παγκόσμιο Οργανισμό Υγείας, την πρωτιά σε νέα περιστατικά ετησίως κατέχει η Γερμανία (7,40/1.000 κατοίκους), με την Ουγγαρία (7,27/1.000 κατοίκους) και τη Δανία (7,09/1.000 κατοίκους) να ακολουθούν. Η Ελλάδα βρίσκεται στη μέση της λίστας με τις 28 χώρες, με 6,05 καινούργιους καρκινοπαθείς ανά χίλιους κατοίκους, περισσότερους από την Ισπανία, την Πορτογαλία, τη Φινλανδία αλλά και την Κύπρο, που είναι τελευταία – άρα την «αγγίζει» λιγότερο η νόσος, με… επίδοση μόλις 4,06/1.000 κατοίκους.
Πάντως, αν και τα κρούσματα αυξάνονται, η θνησιμότητα σταθερά υποχωρεί. Ενα μεγάλο ποσοστό νοσούντων γίνεται καλά. Αλλά ακόμα και αυτοί στους οποίους δεν επιτυγχάνεται ίαση, έχουν καλύτερη ποιότητα ζωής. Σε 12,5 εκατ. σε όλον τον πλανήτη ανέρχονται όσοι έδωσαν τη μάχη τους και βγήκαν νικητές – είναι οι επιζήσαντες. Για εκείνους, ο καρκίνος είναι παρελθόν. Ή μια χρόνια νόσος, με την οποία έχουν μάθει να συμβιώνουν.
Αυξάνεται η επίπτωση
«Ο καρκίνος αποτελεί τη δεύτερη αιτία θανάτου, μετά την καρδιαγγειακή νόσο, στον δυτικό κόσμο. Η επίπτωσή του στον πληθυσμό αυξάνεται και αναμένεται να καταστεί η συχνότερη αιτία θανάτου στα επόμενα χρόνια. Στους άνδρες οι συχνότερες αιτίες θανάτου από καρκίνο είναι κατά σειράν: ο καρκίνος του πνεύμονα, του προστάτη και του εντέρου· ενώ στις γυναίκες: του πνεύμονα, του μαστού και του εντέρου. Τα τελευταία χρόνια αυξάνονται δραματικά οι θάνατοι από καρκίνο του παγκρέατος», μας ενημερώνει ο κ. Χρήστος Χριστοδούλου.
Σε τι αποδίδεται η αύξηση των κακοηθών νεοπλασιών; «Είναι αδιαμφισβήτητο το ότι η κοινωνία μας γερνάει και ο καρκίνος είναι περισσότερο ασθένεια των γηρατειών. Αν και μας εντυπώνονται πιο έντονα οι περιπτώσεις νέων ανθρώπων, στην πραγματικότητα αφορά κυρίως τους ηλικιωμένους: όσο μεγαλώνουμε, οι μηχανισμοί επιδιόρθωσης των βλαβών των κυττάρων μας πάσχουν, με αποτέλεσμα να επέρχεται ο καρκίνος. Επίσης, πολλά περιστατικά διαγιγνώσκονται νωρίτερα – άρα καταγράφονται περισσότερα. Τέλος, ολοένα και πιο πολύ εκτιθέμεθα σε τοξικούς παράγοντες (από τον αέρα που αναπνέουμε μέχρι τις τροφές που καταναλώνουμε)».
Η ανοσοθεραπεία και οι στοχεύουσες θεραπείες προτιμώνται από τους γιατρούς. Η χημειοθεραπεία αποτελεί έσχατη λύση.
Τα θεραπευτικά πρωτόκολλα στην Ελλάδα
Kαι στην Ελλάδα, τα καινούργια περιστατικά καρκίνων εμφανίζουν αυξητική τάση. «Αλλάζει και η επιδημιολογία, δεν μπορούμε να το αμφισβητήσουμε. Βλέπουμε σε ολοένα και περισσότερους νέους ανθρώπους μορφές καρκίνου που τις θεωρούσαμε νοσήματα αποκλειστικά της τρίτης ηλικίας και μάλιστα της προχωρημένης, όπως του πνεύμονα, του παγκρέατος και του στομάχου», επισημαίνει ο καθηγητής Κωνσταντίνος Συρίγος.
Οι δύο γιατροί μιλούν στην «Κ» και για τα θεραπευτικά πρωτόκολλα που εφαρμόζονται σήμερα στα ελληνικά νοσοκομεία. Η θεραπεία του καρκίνου περιλαμβάνει τη χειρουργική, την ακτινοθεραπεία και τις συστηματικές θεραπείες, δηλαδή τα φάρμακα. Οσον αφορά τις συστηματικές θεραπείες, υπάρχει η ανοσοθεραπεία, που κινητοποιεί το ανοσοποιητικό μας σύστημα ώστε να αναγνωρίζει τα καρκινικά κύτταρα ως ξένα και να τα καταστρέφει. «Η ανοσοθεραπεία είναι γεγονός ότι έχει αποτελέσματα σε πολλούς καρκίνους (όπως του πνεύμονα, του νεφρού καθώς και στο μελάνωμα) και σε διαφορετικά στάδια, αλλά δυστυχώς δεν είναι πανάκεια. Δεν ωφελούνται όλοι οι ασθενείς, αλλά μόνο ένας στους τέσσερις, και δεν ενδείκνυται για όλες τις μορφές καρκίνου (αυτούς του πεπτικού συστήματος, για παράδειγμα, που είναι πολύ συχνοί, δεν τους “αγγίζει”)», διευκρινίζει ο κ. Συρίγος.
Δεύτερη λύση αποτελούν οι λεγόμενες στοχεύουσες θεραπείες. «Τις τελευταίες δύο δεκαετίες, η καλύτερη κατανόηση των μοριακών μηχανισμών που σχετίζονται με τη νόσο και η πρόοδος της βιοτεχνολογίας επέτρεψαν τη δημιουργία “έξυπνων” ή “βιολογικών” φαρμάκων που στοχεύουν τη διαδικασία της καρκινογένεσης σε κάποιο κρίσιμο σημείο και για τον λόγο αυτό λέγονται στοχεύουσες θεραπείες, όπως η ορμονοθεραπεία. Η στόχευση όμως κάποιων μονοπατιών που σχετίζονται με την καρκινογένεση δεν λύνει το πρόβλημα, διότι το φαινόμενο της καρκινογένεσης είναι αρκετά περίπλοκο», συμπληρώνει ο κ. Χριστοδούλου.
Και, φυσικά, υπάρχει πάντα η χημειοθεραπεία, με όλες τις επώδυνες παρενέργειές της. Η χημειοθεραπεία σκοτώνει αδιακρίτως τόσο τα κακοήθη όσο και τα φυσιολογικά κύτταρα. Στερείται δηλαδή εκλεκτικότητας και για τον λόγο αυτό προκαλεί μυελοτοξικότητα (αναιμία, λευκοπενία θρομβοπενία), ναυτία, διάρροιες, αλωπεκία, μεταξύ άλλων δυσάρεστων συνεπειών. Οι κυτταροτοξικές θεραπείες είναι, στην πραγματικότητα, μια ομοβροντία δηλητηριωδών φαρμάκων. Είναι σαν να χτυπάς ένα σκυλί για να το απαλλάξεις από τους ψύλλους του, όπως εύστοχα λέγεται. Αλλά για τους γιατρούς είναι η έσχατη λύση, όταν τίποτε άλλο δεν αποδίδει.
Στοιχεία κατά προσέγγιση
Ακριβή στοιχεία, πάντως, για το τι ακριβώς συμβαίνει στη χώρα μας, δεν υφίστανται. «Δυστυχώς κι εδώ έχουμε τα περίφημα Greek Statistics: δεν υπάρχει εθνικό αρχείο καταγραφής νεοπλασιών, όσο απίστευτο κι αν ακούγεται κάτι τέτοιο για μια ευρωπαϊκή χώρα στις μέρες μας. Είχε γίνει μια προσπάθεια, στο πλαίσιο του ΚΕΕΛΠΝΟ, αλλά στην πραγματικότητα ουδέποτε αυτό λειτούργησε. Τα στοιχεία δίνονται κατά προσέγγιση, κυρίως από φαρμακευτικές εταιρείες που τα συλλέγουν επειδή ενδιαφέρονται για τις πωλήσεις τους», εξηγεί ο κ. Χρήστος Χριστοδούλου.
«Βέβαια, η πρόσβαση των Ελλήνων καρκινοπαθών στα φάρμακα και η παροχή υπηρεσιών στα νοσοκομεία μας είναι σε καλό επίπεδο, αλλά υπάρχει μια τεράστια γραφειοκρατία που αντί να μειώνεται, γίνεται ολοένα και χειρότερη. Ταλαιπωρούνται οι ασθενείς απεριόριστα αλλά και οι γιατροί. Αντί να αρκεί η ηλεκτρονική συνταγή για τα εγκεκριμένα φάρμακα, για παράδειγμα, μας ζητούν αυτή να συνοδεύεται και από καμιά δεκαριά έγγραφα, όπως βεβαιώσεις και γνωματεύσεις, τα οποία είμαι βέβαιος ότι κανείς δεν διαβάζει. Είναι μια άνευ λόγου και νοήματος τυπολατρία…».
Η Ιατρική στάθηκε όρθια στην κρίση
«Ειδικά στα πρώτα χρόνια της κρίσης, πολλοί καρκινοπαθείς πέρασαν δύσκολα. Οι ανασφάλιστοι δεν είχαν πρόσβαση σε φάρμακα. Ευτυχώς αυτό έχει πια λυθεί. Αλλά, και αυτό είναι γενικότερο συμπέρασμα, η Ιατρική στάθηκε όρθια. Κυρίως χάρη στην αυτοθυσία των επαγγελματιών της υγείας και στην αλληλεγγύη των Ελλήνων για τους συμπολίτες τους», λέει ο κ. Κωνσταντίνος Συρίγος. Για τον καθηγητή Παθολογίας και Ογκολογίας, οι προκλήσεις που θα αντιμετωπίσει η Ελλάδα τα επόμενα χρόνια είναι μεγάλες. Και από τον τρόπο που θα ανταποκριθεί, θα κριθεί τον αν θα είναι στο «τρένο» των επιστημονικών εξελίξεων.
«Ας μη βαυκαλιζόμαστε, δεν έχουμε βρει ακόμα την αχίλλειο πτέρνα του καρκίνου, αλλά η έρευνα προχωρά. Εμείς πρέπει να έχουμε την ετοιμότητα να τη μεταφράσουμε γρήγορα σε κλινική πρακτική, ώστε να ωφεληθούν όσο το δυνατόν περισσότεροι άρρωστοι. Επίσης, οφείλουμε να βαδίσουμε προς τις εξατομικευμένες θεραπείες και να συμμετέχουμε σε διεθνείς συνεργασίες, μαθαίνοντας από την εμπειρία των άλλων. Δεν είμαστε γαλατικό χωριό, αλλά μέρος της διεθνούς κοινότητας». Ο κ. Συρίγος καταγγέλλει και τη διασπορά πόρων και δυνάμεων, όσον αφορά τους πολυσυζητημένους και πανάκριβους μοριακούς ελέγχους, που έχουν γίνει κάτι σαν… μόδα. «Καθένας βάζει μια ταμπέλα στο διαγνωστικό κέντρο του διαφημίζοντας ότι είναι πιστοποιημένος και κάνει έλεγχο αμφιβόλου ποιότητας, αποτελέσματος και χρησιμότητας για τον ασθενή – και καμιάς χρησιμότητας για τη διεθνή προσπάθεια που προανέφερα».
«Η έγκαιρη διάγνωση παραμένει η καλύτερη θεραπεία;» τον ρωτώ, στον επίλογο της κουβέντας μας. «Η πρόληψη είναι η καλύτερη θεραπεία», απαντά. «Το να μην επιτρέψουμε να δημιουργηθεί εξαρχής ο καρκίνος. Τα γονίδιά μας δεν μπορούμε βέβαια να τα τροποποιήσουμε, αλλά έχουμε τη δυνατότητα να μη δημιουργήσουμε πρόσφορο υπόβαθρο για την ανάπτυξή του. Πώς; Με τον τρόπο ζωής μας. Με μια σωστή διατροφή (η παχυσαρκία και το junk food έχουν συνδυαστεί με πολλές μορφές καρκίνου), με λελογισμένη άσκηση. Και με τον ενδεδειγμένο προληπτικό έλεγχο: εξέταση PSA, μαστογραφία, υπερηχογραφήματα, τεστ Παπ. Αυτά είναι τα όπλα μας».