Η πρώτη ψυχρολουσία μού συνέβη πριν ένα – δυο χρόνια. Κάποιος φοιτητής είχε τόσο δυσνόητο γραφικό χαρακτήρα που τον κάλεσα στο γραφείο να μου διαβάσει το γραπτό του. Θέμα του μαθήματός μου ήταν τότε η λογοτεχνία κατά την Κατοχή, οπότε σε κάθε παράδοση θύμιζα πότε έγινε η Κατοχή στην Ελλάδα, πότε η απελευθέρωση κ.λπ. Ο νέος, που ήταν φοιτητής του Τμήματος Ιστορίας, φάνηκε αμέσως πως δεν ήξερε πότε ακριβώς ξεκίνησε η Κατοχή. Για να τον βοηθήσω, τον ρώτησα πότε ξεκίνησε για την Ελλάδα ο Β΄ Παγκόσμιος Πόλεμος. Πάλι δεν ήξερε. «Μα το γιορτάζουμε κάθε χρόνο!», λέω. Εκείνος με κοιτούσε αμήχανα. «Δυο βασικές ημερομηνίες γιορτάζουμε, 25η Μαρτίου – 28η Οκτωβρίου, αποκλείεται να μην τις ξέρεις», τον ενθάρρυνα. Επειδή συνέχισε να με κοιτάει με την ίδια αμηχανία, τον έστειλα να κάνει μια βόλτα, να ξελαμπικάρει και να επανέλθει σε κανένα πεντάλεπτο. Αλλά και όταν γύρισε διατηρούσε την εντυπωσιακή του άγνοια. Μάλιστα, αν θυμάμαι καλά, μου είπε ότι η 25η Μαρτίου μπορεί και να ’ναι η ημερομηνία της Μικρασιατικής Καταστροφής… «Ξέρετε, δεν συγκρατώ ημερομηνίες», είπε το παιδί.
Φέτος ήμουν πιο υποψιασμένη. Είχα συζητήσει το θέμα και με καθηγητές της Μέσης Εκπαίδευσης και είχα μάθει ότι μετά την εκάστοτε «εθνική γιορτή», αν τυχόν ρωτήσουν την τάξη τους τι γιόρτασαν την προηγούμενη, οι μισοί τουλάχιστον μαθητές δεν το γνωρίζουν. Ετσι λοιπόν, όταν πριν από ένα μήνα, στις εξετάσεις του Σεπτεμβρίου, έπεσε το μάτι μου σε μια λανθασμένη απάντηση και ρώτησα τη φοιτήτρια που μου παρέδιδε το γραπτό της πότε έγινε ο Β΄ Παγκόσμιος Πόλεμος, ήμουν προετοιμασμένη: «δεν ξέρω». «Δεν θυμάμαι» και «δεν ξέρω», ήταν η απάντηση 5-6 φοιτητών/φοιτητριών εν σειρά. Και πάλι το μάθημά μου ήταν στενά συνυφασμένο με τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο: αν δεν ήξερες γι’ αυτόν, για τον εμφύλιο που ακολούθησε, για την εξορία των ηττημένων, το αντικείμενο του μαθήματος («γραφές της εξορίας») έχανε το νόημά του.
Με κάποιο δισταγμό ανάρτησα την εμπειρία στο Facebook – η γνωστή ιστορία, σκέφτηκα, τα ’χα γράψει και πέρυσι, μόνο που τώρα το φαινόμενο μοιάζει πιο εκτεταμένο. Αλλά έγινε χαμός στον «τοίχο» μου. Οι εκπαιδευτικοί μέσης και ανώτερης εκπαίδευσης επιβεβαίωσαν το φαινόμενο. Ερωτήσεις τέθηκαν και απαντήσεις προτάθηκαν. Ο Β΄ Παγκόσμιος Πόλεμος δεν διδάσκεται στο λύκειο, είναι μια παμπάλαια ιστορία πια χωρίς ζωντανούς φορείς μνήμης, για τον σημερινό εικοσάρη είναι κάτι σαν τον Πελοποννησιακό Πόλεμο. Τα βιβλία στο λύκειο είναι συνταγμένα κατά θεματικές ενότητες (π.χ. το αγροτικό ζήτημα) κι όταν τελειώνει η μία θεματική αρχίζει η επόμενη, ξαναπηγαίνοντας τον μαθητή πίσω στα χρόνια και δώσ’ του πάλι απ’ την αρχή. Ετσι χάνεται η αίσθηση της σειράς, της αλληλουχίας των γεγονότων.
Οι φοιτητές, με τους οποίους το συζήτησα στο τωρινό μου μάθημα, επιβεβαίωσαν τα παραπάνω. Είπαν ακόμα ότι κάποτε στο δημοτικό τούς έχουν εξηγήσει τον λόγο της γιορτής και της παρέλασης, αλλά η πληροφορία κατόπιν θεωρείται δεδομένη και δεν επαναλαμβάνεται.
Σωστά όλα αυτά, πολύ σωστά. Ομως το πρόβλημα δεν είναι μονάχα η ιστορία και το πώς διδάσκεται στο σχολείο. Είναι κάτι πολύ γενικότερο. Ενα βασικό θέμα είναι ο συνδυασμός των πληροφοριών. Τα παιδιά μπορεί να απαντήσουν ορθά σε ένα ερώτημα, αλλά τους διαφεύγει η σύνδεσή του με κάτι άλλο. Το ότι μπορούμε να δημιουργήσουμε αλυσίδες αιτίου-αποτελέσματος δεν έχει περάσει στον τρόπο οργάνωσης της σκέψης τους. Αυτό σημαίνει ότι το σχολείο λειτουργεί αποτυπώνοντας κατά κάποιον τρόπο έναν χάρτη στο μυαλό των μαθητών, αλλά χωρίς τις διαδρομές πάνω του. Ισως είναι αυτό που συνηθίζουμε να λέμε «παπαγαλία».
Αλλά και παραπέρα. Οι εκπαιδευτικοί μαρτυρούν ότι τα παιδιά μπορεί να ακούσουν δεκάδες φορές μια πληροφορία και να μην την εγγράψουν. Για κάποιο λόγο θεωρούν ότι η πληροφορία δεν τους αφορά. Τέτοια είναι η πληροφορία για τον πόλεμο.
Αδιαφορία, ναι. Βέβαια, πολλοί από όσους αγνοούν πότε έγινε ο Β΄ Παγκόσμιος Πόλεμος υποθέτω ότι θα παθιάζονται στα συλλαλητήρια για το Μακεδονικό και ευχαρίστως θα παίζουν τους μακεδονομάχους στις πλατείες και στους δρόμους. Ομως η ιστορία είναι μια αδιάφορη υπόθεση, ένας σχολαστικισμός. Χρονολογίες! Τι χρειάζεται αυτό το πράγμα; Το μάτι έχει μάθει να τις προσπερνάει πάνω στη σελίδα… Και το φαινόμενο δεν είναι μόνο ελληνικό, λένε όσοι γνωρίζουν τι τρέχει έξω απ’ το χωριό μας.
Μπορώ να καταθέσω ακόμα εξ ιδίας πείρας ότι, καθώς στο Τμήμα Φιλολογίας του Πανεπιστημίου Κρήτης τα μαθήματά μας συνίστανται σε ένα σύστημα από ελεύθερες επιλογές, οι φοιτητές δεν επιλέγουν παραδόσεις που στο επίκεντρό τους βρίσκεται το ζήτημα της δημοκρατίας. Είναι ολοφάνερο πως δεν τους αφορά, γιατί δεν μπορούν να φανταστούν πώς είναι να ζει κανείς χωρίς αυτήν.
Αν τυχόν υπάρξει αναγκαιότητα (ξορκισμένη να ’ναι!), εννοείται πως θα ενδιαφερθούν και θα το μάθουν. Το ζήτημα είναι, όμως, πώς δεν θα φτάσουμε σε αυτό το σημείο. Μπορεί άραγε να δημιουργηθεί μια «αναγκαιότητα» έστω και σε συνθήκες θερμοκηπίου;
* Η κ. Αγγέλα Καστρινάκη είναι καθηγήτρια Νεοελληνικής Φιλολογίας στο Τμήμα Φιλολογίας του Πανεπιστημίου Κρήτης.