Με την πρόοδο της ιατρικής επιστήμης είναι πλέον δυνατή η γονιμοποίηση γαμετών –ωαρίου και σπερματοζωαρίου– στο εργαστήριο, έξω δηλαδή από το ανθρώπινο σώμα. Οταν η κυοφορία από τη γενετική μητέρα δεν είναι δυνατή, το έμβρυο δίνεται στην παρένθετη μητέρα να το κυοφορήσει για εννέα μήνες και στη συνέχεια να το παραδώσει στους γονείς.
Θα είχε κανείς αντίρρηση αν μια τέτοια πράξη διεξαγόταν υπό όρους αλτρουισμού; Μάλλον όχι. Ενα συγγενικό πρόσωπο, συνήθως η μητέρα ή η αδελφή, θα μπορούσε να αναλάβει να κυοφορήσει το παιδί της νύφης της ή της αδελφής της. Εντούτοις, οι νομοθεσίες των λεγόμενων «ανεπτυγμένων» χωρών επιτρέπουν την προσφυγή στην παρένθετη μητέρα επ’ αμοιβή, δίνουν δηλαδή το πράσινο φως στην εμπορική παρένθετη μητέρα. Ως συνέπεια αυτού, συχνά με την υποστήριξη των κέντρων εξωσωματικής γονιμοποίησης που ανθούν στις εύπορες χώρες, όπως είναι η Αμερική και η Αυστραλία, έχουν ιδρυθεί μεσιτικές εταιρείες που επιδίδονται στην εξεύρεση παρένθετων μητέρων στην Ινδία, στο Νεπάλ και στο Πακιστάν, προκειμένου να κυοφορήσουν επί πληρωμή το παιδί των πλούσιων ζευγαριών της Δύσης.
Το θέμα της εκμίσθωσης των αναπαραγωγικών λειτουργιών της γυναίκας είναι σοβαρό και εγείρει πολλές αντιρρήσεις. Σε ό,τι ακολουθεί, θα αναφερθώ σε δύο από αυτές.
Α. Πολλές φεμινίστριες, και όχι μόνο, υποστηρίζουν ότι η εκμίσθωση των αναπαραγωγικών λειτουργιών της γυναίκας είναι ένα επάγγελμα και ότι οι παρένθετες το αναλαμβάνουν έπειτα από δική τους επιλογή. Η άποψη αυτή προϋποθέτει λογικά μια άλλη θέση, ότι δηλαδή το σώμα μου, τα όργανά μου, οι λειτουργίες μου είναι ιδιοκτησία μου και ότι, επομένως, μπορούν να καταστούν αντικείμενα οικονομικής συναλλαγής και να εισαχθούν στην αγορά.
Εντούτοις, η θέση αυτή είναι αστήρικτη και σαθρή. Μπορώ να νοήσω τον εαυτό μου και να υπάρξω ανεξάρτητα από το σπίτι και τους ζωγραφικούς πίνακες που έχω στην ιδιοκτησία μου. Δεν μπορώ όμως να υπάρξω ανεξάρτητα από το σώμα μου. Σκέφτομαι, αισθάνομαι και ζω μέσα από το σώμα μου και τίποτε δεν μπορεί να το αλλάξει αυτό. Ο Μάξιμος ο Ομολογητής (7ος αι.) γράφει ότι «ο άνθρωπος είναι το όλον αυτού», υπονοώντας ότι ο άνθρωπος είναι αυτό το αδιάσπαστο και το αδιαχώριστο, ενώ ο Γάλλος φιλόσοφος Μορίς Μερλό-Ποντί ισχυρίζεται ότι είμαστε το σώμα μας. Η άποψη ότι τα όργανά μας και οι βιολογικές μας λειτουργίες είναι ιδιοκτησία μας υπάγεται σε μια οικονομίστικη καπιταλιστική πολιτική η οποία θέλει, μέσω ποικίλων πρακτικών, να εντάξει τον ίδιο τον άνθρωπο στους κανόνες της αγοράς και έτσι να τον χειραγωγήσει εντελώς.
Β. Η άποψη ότι η παρένθετη γυναίκα ελεύθερα και αυτόνομα αποφασίζει να εκμισθώσει τις αναπαραγωγικές της λειτουργίες είναι επίσης απλοϊκή. Διότι, πρώτον, όπως αναφέρθηκε, οι παρένθετες γυναίκες προέρχονται κατά κανόνα από τις αναπτυσσόμενες χώρες, έχουν λάβει ελάχιστη ή καθόλου εκπαίδευση και έχουν πολύ χαμηλή αυτοεκτίμηση. Ετσι πέφτουν εύκολα θύματα εκμετάλλευσης των εταιρειών που αναζητούν να εκμισθώσουν παρένθετες για να ικανοποιήσουν τις επιθυμίες των πλούσιων Αυστραλών και Αμερικανών πελατών τους.
Δεύτερον, διότι η αυτονομία, όπως χρησιμοποιείται στο παραπάνω επιχείρημα, είναι προβληματική. Η ηθική αυτονομία δεν είναι ένα απλό «θέλω» ή «δεν θέλω». Κάτι τέτοιο θα ήταν μια αυθαίρετη επιλογή. Η ηθική αυτονομία, σύμφωνα με τον Καντ, περιλαμβάνει μια επιλογή η οποία διέπεται από καθολικούς ηθικούς νόμους. Αυτό σημαίνει ότι δεν μπορώ να επιλέξω να χρησιμοποιήσω τον εαυτό μου –πρωτίστως– αλλά ούτε και τους άλλους μόνο ως μέσο αλλά συγχρόνως και ως σκοπό. Διότι μια τέτοια μεταχείριση του εαυτού μου (ή των άλλων) αναιρεί την ηθική μου αυτονομία (την αυτονομία τους) και με (τους) υποβιβάζει στην κατάσταση του πράγματος, παραβιάζοντας την αξιοπρέπειά μου (τους) που ως αυτόνομα όντα έχουμε.
Εντούτοις, αυτό ακριβώς κάνει η εμπορική παρένθετη μητέρα, όταν αποφασίζει, υποτίθεται αυτόνομα, να εκμισθώσει τις αναπαραγωγικές της λειτουργίες. Στην πραγματικότητα, η ίδια ελεύθερα πραγματοποιεί μια πτυχή του εαυτού της, δηλαδή αυτόνομα αναιρεί την ηθική της αυτονομία. Για τον λόγο αυτό, ορισμένοι φιλόσοφοι έχουν μιλήσει για «αντίφαση» ή «παραδοξότητα» της αυτονομίας.
Από την άλλη πλευρά, κάποιοι άλλοι φιλόσοφοι, ακολουθώντας τον Μαρξ, κάνουν λόγο για ένα είδος «ηθικής αλλοτρίωσης». Αυτό που εννοούν ακριβώς είναι η ψυχολογική κατάσταση εκείνη την οποία βιώνει η παρένθετη όταν προσποιείται ότι αυτό που εκμισθώνει δεν είναι το δικό της σώμα ούτε οι δικές της λειτουργίες. Περαιτέρω δε, έχει την ψευδαίσθηση ότι η πράξη αυτή την οποία κάνει –η κυοφορία ενός παιδιού το οποίο μετά τη γέννησή του θα παραδώσει στους γενετικούς του γονείς– είναι μια πράξη που της είναι αδιάφορη. Κάνει απλώς τη δουλειά της. Στην πραγματικότητα, όμως, η παρένθετη δένεται συναισθηματικά με το παιδί που κυοφορεί και υποφέρει συναισθηματικά όταν το παραδίδει στους γονείς του. Συχνά μάλιστα αρνείται να το παραδώσει. Εντούτοις, η ίδια έχει καταδικάσει τον εαυτό της στο να μη νιώθει τα συναισθήματά της, αν πρόκειται να συνεχίσει να εργάζεται ως παρένθετη.
Για περαιτέρω μελέτη
• Ε. Καλοκαιρινού, «Είναι οι ρίζες της ηθικής και δικαϊκής αυτοκατανόησής μας υπό απειλή; Οι απόψεις του Jürgen Habermas για τις γενετικές τεχνολογίες». Από το βιβλίο «Εισαγωγή στη Βιοηθική: Ιστορικές και συστηματικές προσεγγίσεις», Σ. Δεληβογιατζής και Ε. Καλοκαιρινού (επιμ.), Σύγχρονη Παιδεία, Θεσσαλονίκη 2014, σελ. 191-206.
• Ε. Καλοκαιρινού, «Τι είναι ο άνθρωπος; Ή, γιατί το έμβρυο in vitro δεν είναι υλικό που χρησιμοποιούμε;». Από το βιβλίο «Ο άνθρωπος και οι τεχνικές της ιατρικώς υποβοηθούμενης αναπαραγωγής», Ε. Καλοκαιρινού, Ε. Πρωτοπαπαδάκης και Τρ. Ζέλκα (επιμ.), Σύγχρονη Παιδεία, Θεσσαλονίκη 2018, σελ. 89-110.
• M. Sandel, «Τι δεν μπορεί να αγοράσει το χρήμα», Αθήνα, Πόλις, μτφρ. Μ. Μητσός, 2016.
* Η κ. Ελένη Καλοκαιρινού είναι αναπληρώτρια καθηγήτρια Φιλοσοφίας του ΑΠΘ, συγγραφέας του βιβλίου «From Meta-Ethics to Ethics: An Overview of R. M. Hare’s Moral Philosophy», Peter Lang, Frankfurt am Main 2011.