Ο B΄ Παγκόσμιος Πόλεμος ξεκίνησε πριν από 80 χρόνια, μετά την υπογραφή μιας συμφωνίας «μη επίθεσης» μεταξύ των ναζί και της ΕΣΣΔ, που ήταν στην πραγματικότητα συμφωνία κοινής επίθεσης. Ο Χίτλερ εισέβαλε στην Πολωνία την 1η Σεπτεμβρίου του 1939. Η ρωσική εισβολή, εξίσου δολοφονική, ξεκίνησε δύο εβδομάδες αργότερα.
Στις 3 Νοεμβρίου του ίδιου έτους, ο Γιόζεφ Γκέμπελς, υπουργός Προπαγάνδας των ναζί, παρέδωσε στον Χίτλερ μια έκθεση σχετικά με την επίσκεψή του στην Πολωνία. «Πρωτίστως, η περιγραφή μου του εβραϊκού προβλήματος έχει την πλήρη έγκριση [του Χίτλερ]», έγραφε στο ημερολόγιό του. «Ο Εβραίος είναι ένα απόβλητο. Πρόκειται για κλινικό μάλλον, παρά για κοινωνικό ζήτημα».
Εδώ και αρκετά χρόνια, πολλοί σχολιαστές έχουν γράψει για τους παραλληλισμούς μεταξύ της προπολεμικής περιόδου και του σήμερα. Βλέπουμε την άνοδο δικτατορικών καθεστώτων αποφασισμένων να εκδικηθούν για γεωπολιτικές ταπεινώσεις του παρελθόντος και να επαναχαράξουν σύνορα: η Γερμανία, η Ιταλία και η Ιαπωνία τότε· η Κίνα, το Ιράν και η Ρωσία στις μέρες μας.
Βλέπουμε την απροθυμία των κατεστημένων δυνάμεων να συντονίσουν τη δράση τους, να σταθούν απέναντι στις δικτατορίες, να τερματίσουν περιφερειακούς πολέμους και να αρθούν στο ύψος παγκόσμιων προκλήσεων. Η Κοινωνία των Εθνών τότε· το G7 τώρα. Βλέπουμε την έκρηξη του εθνοφυλετικού αναβρασμού, των φραγμών του προστατευτισμού και των στενά εγωιστικών εθνικών πολιτικών, μαζί με έντονες αμφιβολίες για τη βιωσιμότητα της φιλελεύθερης δημοκρατίας και της διεθνούς τάξης. Ο ιεροκήρυκας Κόφλιν και οι America Firsters τότε· ο Ντόναλντ Τραμπ και οι America Firsters τώρα. Ολα αυτά, συν τρεις κρίσιμοι παράγοντες: νέες μορφές μαζικής επικοινωνίας, ρητορική ακραίας δαιμονοποίησης και πολιτική με όρους απόλυτου καλού έναντι απόλυτου κακού.
Η (σχετικά) νέα τεχνολογία της δεκαετίας του 1930 ήταν το ραδιόφωνο. «Το θαύμα του ραδιοφώνου είναι ότι συγκολλά 60 εκατομμύρια Γερμανούς σε ένα ενιαίο πλήθος, που ακούει μία φωνή», έγραφαν οι New York Times το 1936. Αυτό δεν ήταν τυχαίο. Από τις πρώτες πρωτοβουλίες του Γκέμπελς, μετά την ανάληψη της εξουσίας από τους ναζί, ήταν η παραγωγή και διανομή μιας φθηνής ραδιοφωνικής συσκευής που θα μετέδιδε το μήνυμα του Φίρερ σε κάθε σπιτικό.
Το ραδιόφωνο έκανε δυνατή την άμεση, φαινομενικά προσωπική σχέση μεταξύ ηγέτη και υπηκόου. Αφαιρούσε από την εξίσωση τους διαμεσολαβητές της πληροφορίας –δημοσιογράφους, αρχισυντάκτες, σχολιαστές κ.ο.κ.– από τους οποίους εξαρτιόνταν προηγούμενες γενιές ηγετών. Μετέτρεψε το έθνος σε ακροατήριο και την πολιτική σε θέατρο, όπου το συναίσθημα μετρούσε πολύ περισσότερο από τη λογική. Το ραδιόφωνο τότε, όπως το Twitter σήμερα, ήταν η τεχνολογία του id.· ένα κανάλι συμπύκνωσης του πολιτικού μένους σε μια εποχή όπου υπήρχε άπλετο στην κοινωνία.
Ηταν, επίσης, μια εποχή κατά την οποία η ιδεολογία έστρεφε το μένος αυτό κατά ολόκληρων κατηγοριών ανθρώπων. Η δεκαετία είχε ξεκινήσει με τη σοβιετική προπαγάνδα να επευφημεί την ανακοίνωση του Στάλιν περί της «ρευστοποίησης των κουλάκων ως τάξης» – μια αναφορά στα εκατομμύρια των Ουκρανών αγροτών που θα πέθαιναν από τον μεγάλο λιμό που προκάλεσε. Η πολιτική νοοτροπία που μετέτρεπε ανθρώπους σε αφηρημένες κατηγορίες και φυλές τούς μετέτρεπε επίσης σε τρωκτικά, έντομα και σκουπίδια. «Ο αντισημιτισμός είναι ακριβώς σαν την απολύμανση από τις ψείρες», έλεγε το 1943 ο Χάινριχ Χίμλερ. «Δεν είναι θέμα ιδεολογίας. Είναι θέμα καθαριότητας».
Σήμερα, η ρητορική της μόλυνσης έχει επανέλθει. Στις ΗΠΑ, ο Τραμπ τη χρησιμοποιεί για να περιγράψει μετανάστες από τη Λατινική Αμερική. Στην Ευρώπη, ο Γιάροσλαβ Κασίνσκι, πρόεδρος του κυβερνώντος Κόμματος Νόμου και Δικαιοσύνης στην Πολωνία, προειδοποίησε το 2015 ότι οι μετανάστες ήταν φορείς «κάθε είδους παρασίτου και πρωτόζωου» που ίσως να αποτελούσε κίνδυνο για τον γηγενή πληθυσμό. Αυτή η ρητορική θα συνεχιστεί – και όχι μόνο από τη Δεξιά. Η τάση της αμερικανικής Αριστεράς να μιλάει μειωτικά για ολόκληρες κατηγορίες ανθρώπων που αποδοκιμάζει, είναι αυξανόμενα ασυγκράτητη.
Τίποτε από όλα αυτά δεν θα ήταν εφικτό χωρίς τον τρίτο παράγοντα: την πεποίθηση ότι ο πολιτικός μας αντίπαλος εκπροσωπεί ένα ανεπανόρθωτο κακό και άρα ότι η συντριβή του αποτελεί ένα αδιαμφισβήτητο καλό. Αυτό το πνεύμα, το οποίο ήταν κυρίαρχο το 1930, δεν φαντάζει τόσο μακρινό σήμερα.
Οι μη δημοφιλείς πολιτικοί σήμερα είναι αυτοί που δεν εκφράζουν τις απόψεις τους με δογματική βεβαιότητα: ο μετριοπαθής συντηρητικός, ο σκεπτικιστής φιλελεύθερος, ο αναποφάσιστος κεντρώος.
Η 80ή επέτειος του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου είναι μια ευκαιρία να αναλογιστούμε πώς ο κόσμος έφθασε σε αυτό το σκοτεινό αδιέξοδο, που οδήγησε στον θάνατο 70 εκατομμυρίων ανθρώπων. Μια ευκαιρία, επίσης, να θυμηθούμε τα λόγια του Αμερικανού δικαστή Λίμεντ Χαντ σχετικά με το πώς ένας ελεύθερος και πολιτισμένος λαός μπορεί να αποφύγει τον γκρεμό. «Το πνεύμα της ελευθερίας», είπε, «είναι το πνεύμα που δεν είναι πολύ σίγουρο ότι έχει δίκιο».