Μπορεί να μην είναι η χαμένη Ατλαντίδα, είναι όμως η Μεγάλη Αδρία και βρίσκεται ακριβώς κάτω από τα πόδια μας. Σε βάθος 1.500 χιλιομέτρων κάτω από την Ελλάδα, στον μανδύα της γης, σεισμικά κύματα έχουν «εντοπίσει» τα υπολείμματα μιας παλαιάς ηπείρου που κάποτε εκτεινόταν ανάμεσα στην Αφρική και στην Ευρώπη. Για πρώτη φορά στην Ιστορία, επιστήμονες κατόρθωσαν να αναπαραστήσουν με τόση ακρίβεια τη συγκλονιστική γεωλογική ιστορία της λεκάνης της Μεσογείου, ακολουθώντας τη Μεγάλη Αδρία από την εμφάνισή της ώς την καταβύθιση του μεγαλύτερου μέρους της κάτω από την ευρασιατική πλάκα.
Γεωεπιστήμονες από το πανεπιστήμιο της Ουτρέχτης συντόνισαν την έρευνα σε τριάντα χώρες της ευρύτερης μεσογειακής λεκάνης, από την Ισπανία ώς το Ιράν, αναζητώντας στα όρη της περιοχής υπολείμματα της χαμένης αυτής ηπείρου.
Δεκαετής έρευνα
Αναλύοντας πετρώματα από περίπου 2.300 τοποθεσίες με τη βοήθεια προηγμένου λογισμικού, που δεν ήταν διαθέσιμο στις προηγούμενες γενιές ερευνητών, η ομάδα του καθηγητή Ντάουε φαν Χίσμπεργκεν κατόρθωσε να παρακολουθήσει, βήμα προς βήμα τις δυνάμεις που διαμόρφωσαν τον σημερινό χάρτη της Μεσογείου. Η συλλογή και η επεξεργασία στοιχείων διήρκεσαν πάνω από δέκα χρόνια, ενώ τα αποτελέσματα της έρευνας δημοσιεύθηκαν στις αρχές Σεπτεμβρίου στην επιθεώρηση Gondwana Research.
Η αλληλουχία που οδήγησε στην σημερινή εντυπωσιακή γεωμορφολογία της μεσογειακής λεκάνης αρχίζει κάπως έτσι: Πριν από περίπου 240 εκατομμύρια χρόνια, η Γκοντβάνα, η μεγάλη ήπειρος που περιελάμβανε τη σημερινή Αφρική, Ανταρκτική, Νότια Αμερική, Αραβική χερσόνησο, Ινδία και Αυστραλία, άρχισε να σπάει σε κομμάτια. Στην ίδια λιθοσφαιρική πλάκα με την Αφρική, αλλά όχι σε συνέχεια με τα αφρικανικά εδάφη, υπήρχε η Μεγάλη Αδρία, ένα αρχιπέλαγος νησιών που περιβάλλονταν από τις ρηχές λιμνοθάλασσες και τους κοραλλιογενείς υφάλους της Τηθύος. «Θα ήταν ένα υπέροχο μέρος για καταδύσεις», σημειώνει παραστατικά ο φαν Χίσμπεργκεν.
Η Αφρική, μαζί με τη Μεγάλη Αδρία, μετατοπιζόταν κατά περίπου 3 με 4 εκατοστά τον χρόνο, προσκρούοντας στην ευρασιατική πλάκα, όχι ευθύγραμμα αλλά με ταυτόχρονη περιστροφή αντίθετα από τη φορά του ρολογιού. Η τιτάνια αυτή σύγκρουση είχε διπλό αποτέλεσμα, με το μεγαλύτερο κομμάτι της Αδρίας, πάχους περίπου 100 χιλιομέτρων, να καταβυθίζεται κάτω από την ευρασιατική πλάκα και τα επιφανειακά πετρώματα να διαχωρίζονται από την υπόλοιπη πλάκα και να επικάθονται στην πλάκα της Ευρασίας δημιουργώντας πάσης φύσεως πτυχώσεις. «Είναι σαν να πιέζεις με το χέρι σου την άκρη του τραπεζιού. Το χέρι γλιστράει κάτω από το τραπέζι, αλλά το μανίκι “κολλάει” και δημιουργεί πτυχώσεις», συνεχίζει ο φαν Χίσμπεργκεν.
Ετσι, τα ίχνη της Μεγάλης Αδρίας γίνονται αντιληπτά τόσο με τη βοήθεια σεισμικών κυμάτων που εντοπίζουν τη βυθισμένη πλάκα στον μανδύα της Γης (το χέρι κάτω από το τραπέζι) όσο και με τη μελέτη των επιφανειακών πετρωμάτων στα όρια της καταβύθισης (οι πτυχώσεις του ρούχου). «Τα πιο βαθιά κομμάτια της Μεγάλης Αδρίας ανιχνεύονται σε βάθος περίπου 1.500 χιλιομέτρων κάτω από την Ελλάδα», σημειώνει ο Ολλανδός καθηγητής. Οσο για τα επιφανειακά πετρώματα της χαμένης ηπείρου, σήμερα αποτελούν τμήμα των οροσειρών της μεσογειακής λεκάνης, από το νότιο κομμάτι των Αλπεων και τα Απέννινα ώς την Πίνδο, τη Ροδόπη και το όρος Ταύρος.
Ο πιο χρήσιμος σύμμαχος των επιστημόνων στην προσπάθεια να ξεκλειδώσουν την ακριβή ιστορία της ορογένεσης στη λεκάνη της Μεσογείου ήταν τα προϊστορικά βακτήρια που ευθυγραμμίζονταν με το μαγνητικό πεδίο της Γης και τα οποία εγκλωβίστηκαν στα ιζήματα του βυθού της Τηθύος. Οπου και αν κατέληξαν τα πετρώματα αυτά, οι επιστήμονες ξέρουν ότι όταν σχηματίστηκαν, έδειχναν προς βορρά. Ετσι, «διαβάζοντας» τους μαγνητίτες οι επιστήμονες μπόρεσαν να ακολουθήσουν τις περιστροφές των γεωλογικών στρωμάτων, τις ανυψώσεις και τις μετατοπίσεις στη διάρκεια εκατομμυρίων αιώνων.
Το αποτέλεσμα; «Η περιοχή της Μεσογείου είναι, για να το πούμε απλά, ένα γεωλογικό κουβάρι», λέει ο φαν Χίνσμπεργκεν. «Τα πάντα έχουν στρίψει, έχουν σπάσει, έχουν στοιβαχτεί».
Οι Δολομιτικές Αλπεις
Η πλούσια αυτή ιστορία εξηγεί πώς προέκυψαν οι εντυπωσιακοί γεωλογικοί σχηματισμοί των Δολομιτικών Αλπεων και γιατί ανακαλύπτουμε θαλάσσιους οργανισμούς σε απολιθώματα στην κορυφή των βαλκανικών βουνών. «Εν συγκρίσει με τη Μεσόγειο, το σύστημα των Ιμαλαΐων είναι πολύ απλό. Εκεί μπορούμε να ακολουθήσουμε πολλά μεγάλα ρήγματα επί 2.000 χιλιόμετρα».
Ενα κομμάτι της σημερινής Ιταλίας, από το Τορίνο ώς τον βυθό της Αδριατικής και το «τακούνι» της Ιταλίας είναι «ατόφιο» μέρος της Μεγάλης Αδρίας, και για τον λόγο αυτό οι επιστήμονες επέλεξαν το όνομα αυτό για τη χαμένη ήπειρο. «Πρόκειται για τεράστια δουλειά» είπε στο περιοδικό Science ο γεωλόγος του πανεπιστημίου της Σορβόννης, Λοράν Ζολιβέ, ο οποίος δεν μετείχε στην έρευνα. Παρότι η ιστορία των λιθοσφαιρικών πλακών στη Μεσόγειο ήταν ήδη γνωστή σε γενικές γραμμές, «το επίπεδο λεπτομέρειας στη χρονική αλληλουχία είναι πρωτοφανές», προσέθεσε ο Γάλλος επιστήμονας.
Η έρευνα δείχνει ότι μέσα σε 140 εκατομμύρια χρόνια, δηλαδή περίπου 100 εκατομμύρια χρόνια πριν από τη σύγχρονη εποχή, η Μεγάλη Αδρία, που αρχικά είχε το μέγεθος της σημερινής Γροιλανδίας, είχε εξαφανιστεί. «Ξεχάστε την Ατλαντίδα», έγραψε ο φαν Χίσμπεργκεν στο προσωπικό του ιστολόγιο όταν ανακοίνωσε τη δημοσίευση της έρευνας.
«Τεράστιος αριθμός τουριστών περνάει κάθε χρόνο τις διακοπές του στη χαμένη ήπειρο της Μεγάλης Αδρίας χωρίς να το συνειδητοποιεί».
Οι δυσκολίες
Εξιστορώντας τις δυσκολίες της έρευνας, ο Ολλανδός επιστήμονας σημείωσε ότι κάθε εμπλεκόμενη χώρα είχε τις δικές της ιδιαιτερότητες. «Δεν πρόκειται απλά για μια μεγάλη περιοχή, αλλά για μια περιοχή στην οποία υπάρχουν πάνω από 30 κράτη. Το καθένα έχει δική του γεωλογική υπηρεσία, δικούς του χάρτες και δικές του ιδέες για την εξελικτική ιστορία.
Η έρευνα πολύ συχνά σταματάει στα εθνικά σύνορα, συνεπώς η περιοχή δεν είναι κατακερματισμένη μόνο από γεωλογικής σκοπιάς».
Η εφημερίδα «Ουάσιγκτον Ποστ» θυμίζει ότι η Μεγάλη Αδρία δεν είναι η μόνη «χαμένη ήπειρος». Το 2017, οι επιστήμονες ανακάλυψαν τα σπαράγματα μεγάλης ηπείρου κάτω από τον Μαυρίκιο, στον Ινδικό Ωκεανό, ενώ η ομάδα του φαν Χίσμπεργκεν έχει δημιουργήσει και τον «άτλαντα του κάτω κόσμου», χαρτογραφώντας τις λιθοσφαιρικές πλάκες που καταβυθίζονται σε όλο τον κόσμο και ανασυνθέτοντας τη γεωγραφία του πλανήτη πριν συμβεί αυτό.
Το εργαλείο της τομογραφίας με τη βοήθεια των σεισμικών κυμάτων έχει, ωστόσο, περιορισμούς. Είναι αδύνατον να «κοιτάξουν» οι επιστήμονες τι συνέβη νωρίτερα από πριν από 250 εκατομμύρια χρόνια, γιατί οι λιθοσφαιρικές πλάκες που βυθίστηκαν νωρίτερα έχουν ήδη φθάσει στα βάθη του μανδύα και έχουν «ανακυκλωθεί». Μπορούν όμως να προβλέψουν με μεγαλύτερη ακρίβεια τι θα συμβεί στο μέλλον, φτιάχνοντας γεωλογικούς χάρτες του πλανήτη για τα επόμενα δεκάδες εκατομμύρια χρόνια.