Η πλημμυρίδα αλλαγών που έφερε σε πολλές δραστηριότητες της ζωής, δουλειάς, οικογένειας, σχέσεων, κτλ., η επιδημία του νέου κορονοιού, έφερε μεταξύ των άλλων και την από απόσταση (“ασύγχρονη” – κακός όρος) τηλε-: τηλε -εργασία, τηλε-διάσκεψη, τηλε-αγορές, και την τηλε-εκπαίδευση. Σε όλα τα τηλε- η αλλαγή ήταν ταχύτατη και εντυπωσιακά αποδεκτή από τον πληθυσμό, “σαν να ήταν πάντα έτσι” !
Με την εξαίρεση αμιγώς γραφειοκρατικών εργασιών ρουτίνας από χαμηλόβαθμο προσωπικό αδυνατώ να βρω πολλές άλλες εργασίες που για μεγάλο χρονικό διάστημα να μπορούν να συνεχίσουν να γίνονται αποδοτικά μόνο με τηλε-εργασία. Εδώ όμως ήθελα να αναφερθώ ειδικότερα σε μια μορφή τηλε-, για την οποία είμαι πιο κοντά και επομένως θεωρώ τον εαυτό μου περισσότερο ειδικό για να μιλήσει: την τηλε-εκπαίδευση.
Και πάλι με δυσκολεύει να φανταστώ πως μπορεί να υπάρξει αποτελεσματική τηλε-μάθηση στις πολύ χαμηλές βαθμίδες της εκπαίδευσης, π.χ. στο δημοτικό ή εκμάθηση γραφής και ανάγνωσης, χωρίς την σημαντική αν όχι ουσιαστικά αποκλειστική συμμετοχή του γονέα/γονέων, γεγονός που από μόνο του όμως ακυρώνει την υφή της όποιας μαθησιακής διαδικασίας η οποία προσφέρεται και υποτίθεται θα έπρεπε να ολοκληρώνεται σε δομές εκτός σπιτιού – οικογένειας. Αυτό φαίνεται να μην ξενίζει πολλούς στην χώρα μας, αφού ήδη ένα μεγάλο ( ή σχεδόν όλο σε κάποιες περιπτώσεις) έργο της εκπαίδευσης αυτής όλο και περισσότερο επαφίονταν στην καλή διάθεση (και γνώσεις 😉 των γονέων στο σπίτι, έτσι ώστε η δήθεν τηλε-εκπαίδευση δεν διαφέρει και πολύ από αυτό που ήδη έκαναν κατά κόρον οι ταλαίπωροι (και ήδη κουρασμένοι εργαζόμενοι) γονείς μέχρι τώρα..
Επειδή όμως απέχω πολύ από αυτήν την βαθμίδα της εκπαίδευσης, θα ήθελα στην συνέχεια να αναφερθώ στην τηλε-εκπαίδευση στην τριτοβάθμια εκπαίδευση: στα πανεπιστήμιά μας.
Και εδώ η καταιγίδα του ιού έφερε “εν μία νυκτί” την τηλε-εκπαίδευση στο σπίτι κάθε διδάσκοντα και κάθε φοιτητή, εκεί που σε κανονικές (;) εποχές οι ατέρμονες διαβουλεύσεις και οι αντιρρήσεις από διδάσκοντες και φοιτητές (οπού οι συνδικαλιστές θα απαιτούσαν ένα laptop και σύνδεση 200 gbps, για κάθε φοιτητή, αμφιβολίες για προσωπικά δεδομένα, κα), θα το καθυστερούσαν για μήνες. Είναι εντυπωσιακό (ευχάριστα) που πρακτικά δεν υπήρξαν αντιρρήσεις, γεγονός που επιβεβαιώνει ότι η καθ’ επάγγελμα αντίταξη αντιρρήσεων εκτός από το ότι προέρχονταν από συγκεκριμένους ιδεολογικούς χώρους, πραγματώνονταν και σε συγκεκριμένους “φυσικούς” χώρους (με την παρεμπόδιση της χρήσης των χώρων αυτών), η έλλειψη των οποίων τώρα εξαφάνισε ανάλογες κατ’ επάγγελμα καταλήψεις.
Ποιος θα περίμενε ότι η πανδημία του κορονοιού θα εξαφάνιζε μαζί με τις νόρμες της κοινωνικής ζωής που είχαμε συνηθίσει και το πρόβλημα των καταλήψεων !
Οι έννοια των καταλήψεων που ταλάνισε (και εξέθρεψε) γενιές φοιτητών και καθηγητών, με την παρεμπόδιση της διεξαγωγής του μαθήματος, την παρεμπόδιση της συνεδρίασης των οργάνων του πανεπιστημίου, της διοικητικής εργασίας, των ορκωμοσιών, των ψηφοφοριών, κ.α., εξέλιπε οριστικά, με έναν τρόπο, που σε κάνει να αμφιβάλεις για την ειλικρίνεια τουλάχιστον όσων στο παρελθόν ασχολήθηκαν με αυτό το πρόβλημα.
Αγκυλώσεις του παρελθόντος, δυσκαμψίες, χρονοτριβή, κωλυσιεργίες, έγγραφα, σφραγίδες, γνησιότητα υπογραφής, εξαφανίστηκαν με τρόπο που στο παρελθόν θα έφερνε παρατεταμένες καταλήψεις, απώλειες εξαμήνων, φωτιές, καταστροφές περιουσίας, παραιτήσεις υπουργών, ..
Εκτός από τους φοιτητές και οι καθηγητές έπεσαν ξαφνικά στα βαθιά της ψηφιακής μάθησης και αναγκάστηκαν να κολυμπήσουν. Κάποιοι θα βουλιάξουν, κάποιοι θα συρθούν μέχρι την ακτή και δεν θα ξαναμπούν ποτέ ξανά μέσα, αλλά και πολλοί θα καταλάβουν τι πρέπει να κάνουν και πώς να κινούνται για να επιπλεύσουν, και μπορεί ακόμη και να τους αρέσει. Πράγματι πολλοί διδάσκοντες ενθουσιάστηκαν από την “νέα τεχνολογία”, και εξέφρασαν την πεποίθηση ότι η ψηφιοποίηση της διδασκαλίας και ίσως όλης της ακαδημαϊκής διαδικασίας εν γένει, φέρνει και το ελληνικό πανεπιστήμιο στην νέα ψηφιακή εποχή, λύνει πολλά πρακτικά προβλήματα, μειώνει τα κόστη, διευκολύνει την πρόσβαση όλων των φοιτητών από την βολή του σπιτιού τους, ακόμη και την συμμετοχή κάποιων που διαφορετικά (χαρακτήρες, συστολή,) δεν θα συμμετείχαν, και συνολικά και εξαιτίας των παραπάνω αυξάνει τελικά την συμμετοχή και μάλιστα την ποιοτική. Τώρα ο φοιτητής που θέλει να παρακολουθήσει θα το κάνει ευκολότερα και ανεμπόδιστα, δεν θα ενοχλείται από τους άλλους που θα μετακινούνται, θα μπαινοβγαίνουν στην αίθουσα, θα μιλάνε, δεν θα είναι αναγκασμένος να φορά το παλτό του στις κρύες αίθουσες των ελληνικών πανεπιστημίων, δεν θα πασχίζει να διαβάσει την διαφάνεια ή τα γράμματα του καθηγητή στον μαυροπίνακα από τις πίσω θέσεις της αίθουσας, δεν θα τεντώνει τα αυτιά του για να ακούσει τον καθηγητή με την σιγανή φωνή. Στα μεσοδιαστήματα των μαθημάτων δεν θα χρειάζεται να πιεί δέκα φραπέδες στο άθλιο κυλικείο περιμένοντας την επόμενη διάλεξη. Οι σημειώσεις και οι διαφάνειες του καθηγητή είναι τώρα διαθέσιμες και δεν θα είναι αναγκασμένος να ζητάει φωτοτυπίες από τους παλιότερους.
Σίγουρα η οθόνη του υπολογιστή σαν λευκό χιόνι καλύπτει τις ασχήμιες, και την τριτοκοσμική εικόνα των αιθουσών διδασκαλίας. Πόσο πραγματικά σύγχρονη όμως και πρωτοποριακή είναι αυτή η διαδικασία, και πόσο συμβάλει τελικά στην βελτίωση της ακαδημαϊκής διδασκαλίας ;
Σίγουρα δεν είναι κάτι καινούργιο, και όπως πολλά άλλα πράγματα η Ελλάδα το γνώρισε καθυστερημένα, “δια της βίας”, και ενώ ήδη σε άλλες χώρες είχε ίσως ολοκληρώσει τον κύκλο του. Και τελικά είναι αυτός ο τρόπος να αντιμετωπιστεί η πολύπλευρη κρίση στην ανώτατη εκπαίδευση ; Η ένας ακόμη λόγος που θα επιβεβαιώσει την επιδεινούμενη κατάσταση της και την ανεπάρκεια της;
Μπορεί η μαζικά διαθέσιμη τεχνολογία ψηφιακής εκπαίδευσης να αντιμετωπίσει την κρίση στην ανώτατη εκπαίδευση;
Η ιδέα να μπορεί κάποιος να παρακολουθήσει μια πανεπιστημιακή διάλεξη μέσω διαδικτύου όποτε θελήσει και με όποιο τρόπο θελήσει (“on demand”), δεν είναι καθόλου καινούργια. Ξεκίνησε τουλάχιστον στις αρχές τις δεκαετίας του 2000 με πραγματικά καινοτόμες πρωτοβουλίες Πανεπιστημίων όπως το Fathom Project του Πανεπιστημίου Columbia και το University of Illinois's Global Campus, τα οποία δυστυχώς απέτυχαν και μετά από λίγα χρόνια εγκαταλείφθηκαν.
Ωστόσο η ιδέα ποτέ δεν εγκαταλείφθηκε και έτσι η σημαντικότερη πρόσφατη εξέλιξη ήταν στις αρχές τις δεκαετία του 2010 με αυτό που έγινε γνωστό ως “κίνημα των ανοικτών μαθημάτων” (OpenCourseWare movement), το οποίο γρήγορα εξελίχθηκε σε πιο εξελιγμένες και οργανωμένες μορφές, που περιλαμβάνουν μεταξύ άλλων την οργάνωση μιας ολόκληρης σειράς “μαθημάτων”, με περιεχόμενο δομημένο με συγκεκριμένο σχέδιο που αντιστοιχεί σέ ένα εξάμηνο διδασκόμενου πανεπιστημιακού μαθήματος. Η παρακολούθηση γίνεται on demand και όποιος τελικά το ολοκληρώσει μπορεί να ελέγξει τις γνώσεις που απέκτησε απαντώντας σε σειρά ερωτήσεων (“εξετάσεις”), πιστοποιώντας έτσι την εκπλήρωση του εκπαιδευτικού στόχου, που μπορεί να συνοδεύεται και από μια “βεβαίωση” (“τίτλος”), που πιστοποιεί ότι ο εκπαιδευόμενος εκπλήρωσε την συγκεκριμένη εκπαιδευτική διαδικασία. Αυτή η πλατφόρμα παροχής μίας σειράς μαθημάτων ονομάστηκε Massive Open Online Courses (MOOCs) : μαζικά ανοιχτά διαδικτυακά μαθήματα. Το κίνημα των MOOC προέκυψε μέσα στο πλαίσιο της αυξημένης ζήτησης για τριτοβάθμια εκπαίδευση, της μειωμένης δυνατότητας πρόσβασης για μεγάλα κομμάτια πληθυσμού ιδιαίτερα σε κάποιες μη-δυτικές χώρες, και της προόδου στις τεχνολογίες Web. Ήταν ένα μίγμα της (επαναστατικής) διάθεσης κάποιων να προσφέρουν βοηθώντας στην πρόσβαση σε ένα κοινωνικό αγαθό όπως η εκπαίδευση και κάποιων (μπορεί να ήταν και οι ίδιοι) για επιχειρηματικό κέρδος.
Τα MOOC εξαπλώθηκαν, και θεωρήθηκαν επανάσταση στην εκπαίδευση, δημιουργώντας προσδοκίες, αφού σύμφωνα με τους θιασώτες, έκαναν την Ανώτατη εκπαίδευση προσβάσιμη και προσιτή σε όλους και όχι μόνο σε κάποιους προνομιούχους. Τα πανεπιστήμια δεν τα χρειαζόμασταν πιά. Ένας προικισμένος καθηγητής θα κάνει το μάθημα του διαδικτυακά. Και θα είναι και πιο δημοκρατικό. Διαθέσιμο σε όλους όπου κι να βρίσκονται, απ’ όπου κι αν είναι, χωρίς να χρειαστεί να δώσουν δύσκολες εισαγωγικές εξετάσεις ή ανυπολόγιστα δίδακτρα.. Η εκπαίδευση όπως την ξέραμε είχε τελειώσει. Οι New York Times ανακήρυξαν το 2012 “The Year of the MOOC” !
Θα περίμενε κανείς τα μεγάλα ελίτ πανεπιστήμια να ήταν αντίθετα στο κίνημα των MOOC. Αντιθέτως όμως πανεπιστήμια όπως το Harvard, MIT, Yale, Columbia, κα, επένδυσαν ισχυρά στον χώρο, ώστε γρήγορα κυριάρχησαν σε αυτό τον τομέα γινόμενα οι μεγαλύτεροι πάροχοι MOOC στον κόσμο ! Αυτό λοιπόν θέλουμε ; Κάποιοι σούπερ-σταρ καθηγητές από ελίτ πανεπιστήμια να “διδάσκουν” μάζες φοιτητών από υποβαθμισμένα, περιθωριακά πανεπιστήμια, προσφέροντας παθητική, ομογενοποιημένα μαζική γνώση μέσω μαγνητοσκοπημένων διαλέξεων ; ενώ η πραγματική, διαδραστική, κριτική γνώση που “χτίζεται” μόνο με την δια ζώσης αλληλεπίδραση με τον διδάσκοντα θα επιφυλάσσεται μόνο για τους προνομιούχους που μπορούν να διαθέσουν τα απαραίτητα ;
Aυτό που κάνουμε τώρα στα Πανεπιστήμια είναι μια απλή διαδικτυακή μετάδοση του μαθήματος της αίθουσας διδασκαλίας. Σε αυτό οι φοιτητές παρακολουθούν μια κακή και εξίσου παθητική και ανούσια εκδοχή της δια ζώσης διδασκαλίας. Θα μπορούσε όμως να γίνεται διαφορετικά και με τρόπο που να διασφαλίζει μια περισσότερο διαδραστική διαδικασία, ώστε να αποτελεί μια πραγματική βελτίωση της εκπαιδευτικής διαδικασίας.
Σκεφτείτε τι θα προτιμούσατε να παρακολουθήσετε: μια δωρεάν αναπαραγωγή στην οθονιτσα του laptop σας από μια παράσταση του εθνικού θεάτρου παρμένη από μια μόνο σταθερή κάμερα, ή ζωντανή παράσταση μέσα σε ένα θέατρο μαζί με άλλους θεατές με τα ίδια ενδιαφέροντα με εσάς, από μια θέση που κόστισε σημαντικά, και που επιπλέον προσφέρει την δυνατότητα μετά να έχετε μια συζήτηση με τον σκηνοθέτη ;
Αυτήν την στιγμή προσφέρουμε στου φοιτητές μας την πρώτη εκδοχή και νομίζουμε ότι έχουμε μεταφερθεί και στην νέα εποχή. Αυτό πραγματικά θέλουμε ;
Φυσικά υπάρχουν και άλλα προβλήματα στην μορφή που προσφέρεται τώρα διαδικτυακά η μαθησιακή διαδικασία: ενώ στην ζωντανή διδασκαλία (καλύτερα να την λέμε “πρόσωπο με πρόσωπο”) κανένα μάθημα δεν είναι ακριβώς ίδιο με το άλλο, υπάρχει αυτή η υπέροχη ποικιλότητα που εξαρτάται από μυριάδες παράγοντες όπως η αντιδράσεις/εκφράσεις/εκδηλώσεις ή μη-εκδηλώσεις του ακροατηρίου, και η συνεχής συνειδητή ή ασυνείδητη προσαρμογή στις εκάστοτε περιστάσεις. Τέλος τι επιπτώσεις άραγε έχει η on line “διδασκαλία” στην ψυχολογία, την εργασιακή τους επάρκεια και αυτοπεποίθηση και εν τέλη στην ίδια την ζωή των καθηγητών;
Κανείς δεν μπορεί να αμφισβητήσει ότι η τεχνολογία έχει και θα συνεχίσει να έχει επιδράσεις που μπορούν να μετασχηματίσουν την ανώτατη εκπαίδευση με συνέπειες για τη δομή της που είναι δύσκολο τώρα να προβλεφθούν. Η πανδημία ήδη έχει αλλάξει την τριτοβάθμια εκπαίδευση και τον Σεπτέμβριο πιστεύω ότι θα έχουμε τις πρώτες ενδείξεις για το ποιες μπορεί να είναι οι αλλαγές που ήλθαν για να μείνουν, μαζί με κάποιες παράπλευρες επιπτώσεις. Εφ όσον τα διαδικτυακά μαθήματα καταργούν την απαίτηση για φυσική παρουσία, ο τρόπος που επιλέγονται οι σχολές μπορεί ριζικά να αλλάξει επηρεάζοντας και τις βάσεις.
Κάποιες προσδοκίες όμως σχετικά με την διαδικτυακή διδασκαλία φαίνεται ότι είναι τουλάχιστον υπερεκτιμημένες.
Διαδικτυακές διαδικασίες μάθησης δεν θα είναι καθόλου απλό να εφαρμοστούν αν δεν είναι εντελώς ανέφικτο για σχολές που μεγάλο μέρος της εκπαίδευσης απαιτεί εργαστήρια ή κυρίως κλινική δουλειά όπως η ιατρική. Υπάρχει επίσης μια ολόκληρη σειρά άλλων ερωτημάτων που δημιουργούνται. Tώρα που οι φοιτητές “συνήθισαν” την διαδικτυακή εκπαίδευση από την άνεση του σπιτιού τους, αν υπάρξει ξανά η δυνατότητα, θα επανέλθουν στα αμφιθέατρα, ή αυτό θα είναι η χαριστική βολή στην παρακολούθηση από αμφιθέατρου που ήδη καρκινοβατούσε; Πώς θα είναι τα Πανεπιστήμια με άδειες αίθουσες, τι επιπτώσεις θα έχει αυτό στην ψυχολογία των καθηγητών; Το θέλουμε αυτό;
Η πανδημία μας ανάγκασε βίαια να υιοθετήσουμε καινοτομίες και αυτό ήταν πολύ θετικό και καλοδεχούμενο. O κορονοιός έδρασε σαν ένας πανίσχυρος επιταχυταντητής. Όταν όμως μιλάμε για on line ανώτατη εκπαίδευση εννοούμε την χρήση ψηφιακών τεχνολογιών για να μετασχηματίσουμε την μαθησιακή εμπειρία. Αυτό που γίνεται τώρα σίγουρα δεν μπορεί να χαρακτηριστεί μετασχηματισμός της εκπαιδευτικής διαδικασίας. Απλά μέσα σε μια εβδομάδα μεταφέραμε τα αμφιθέατρα στο MS Teams ή στο Zoom..
Αυτό όμως απλά αναπαράγει ό,τι γίνονταν λάθος με τους παραδοσιακούς παθητικούς τρόπους διδασκαλίας με επίκεντρο έναν καθηγητή που μιλάει και κοινό που και αν παρακολουθεί, σίγουρα δεν συμμετέχει.. Επιπλέον η πανεπιστημιακή ζωή δεν είναι μόνο τα μαθήματα “ πρόσωπο με πρόσωπο” και η άμεση επικοινωνία με τον καθηγητή, αλλά και όσα γίνονται στην πανεπιστημιούπολη στο ενδιάμεσο: βιβλιοθήκες, αθλητικές και καλλιτεχνικές δραστηριότητες, διασκέδαση και κοινωνική συναναστροφή με τους συμφοιτητές σου.
Θα μπορούσαμε να δούμε αυτό το εξάμηνο σαν μια πειραματική διαδικασία στην ψηφιακή μάθηση. Θα εκτιμήσουμε ποιο από τα μαθήματα που διδάξαμε on line πήγε καλά και ενδεχομένως θα μπορούσε να συνεχίσει έτσι σε κάποιο βαθμό τουλάχιστον, και ποιο όχι. Στην ιατρική σίγουρα πολύ μεγάλος αριθμός μαθημάτων ,εφ όσον περιλαμβάνουν εργαστήρια και κλινικές, εξ ορισμού δεν μπορεί να γίνονται ψηφιακά.
Ας εξετάσουμε πώς θα διαμορφωθεί το ψηφιακό πανεπιστήμιο ώστε να μην δημιουργεί αποκλεισμούς (δεν είναι όλοι οι καθηγητές ούτε οι φοιτητές εξοικειωμένοι με νέες τεχνολογίες ή δεν διαθέτουν ανάλογα εξοπλισμό), να είναι πιο δημιουργικό, δίκαιο, και εποικοδομητικό. Για να διασφαλιστούν τα παραπάνω θα μπορούσαν να ακολουθηθούν κάποιες αρχές – κατευθύνσεις, όπως: να αποφεύγεται η χρήση τεχνολογιών διδασκαλίας που οι καθηγητές δεν θεωρούν κατάλληλες/εύκολες/προσιτές, καθηγητές και φοιτητές να χρησιμοποιούν τα ίδια ψηφιακά εργαλεία, παλαιότερη τεχνολογία που αποδείχθηκε χρήσιμη να παραμείνει, η ψηφιακή μάθηση πρέπει να γίνεται όσο περισσότερο ευχάριστη γίνεται, η αναζήτηση και η εφαρμογή του καινούργιου δεν πρέπει να είναι αυτοσκοπός, και τέλος να διασφαλίζεται η διαδραστικότητα.
Οι δυνατότητες που προσφέρουν οι νέες τεχνολογίες για την μάθηση είναι ελπιδοφόρες, αλλά θα πρέπει να διατηρήσουμε επιφυλάξεις, να μην γενικεύουμε αφού δεν ισχύουν όλα για όλους, να επιλέξουμε το ποσοστό συμμετοχής των καταλληλότερων, και εκμεταλλευόμενοι αυτή την πειραματική περίοδο, να κρίνουμε προσεκτικά αν και σε πιο βαθμό εκπληρώνονται βελτιωμένοι οι μαθησιακοί στόχοι στο ελληνικό δημόσιο πανεπιστήμιο.
Ας εκμεταλλευτούμε αυτήν την ευκαιρία για να ξεκινήσουμε μια ευρύτερη συζήτηση για τον γενικότερο σχεδιασμό της εκπαιδευτικής διαδικασίας στην τριτοβάθμια εκπαίδευση.