Είναι Αύγουστος του 1955 και η αγγλόφωνη πρεμιέρα του «Περιμένοντας τον Γκοντό» του Σάμιουελ Μπέκετ. Βρισκόμαστε στο «Θέατρο Τέχνης» του Λονδίνου. Δύο ρακένδυτες φυσιογνωμίες με σκληρά καπέλα στέκονται στη γωνία της σκηνής. O πιο θλιμμένος από τους δύο είναι και ο πιο κατηγορηματικός. «Κανείς δεν έρχεται. Κανείς δεν φεύγει. Φρίκη».
Η παράσταση αρχίζει
Στο σημείο αυτό, μια δυνατή, πολύ αγγλική φωνή παρεμβαίνει από τα θεωρεία. «Τι πράγματα είναι αυτά!». Και, σίγουρα, μερικοί από το κοινό συμφωνούν. Οι επόμενες στιγμές του έργου καταπνίγονται από επευφημίες και δυνατότερες αποδοκιμασίες. H διαμάχη για τον «Γκοντό» έχει αρχίσει.
Συγκρίνετε αυτό με τον Αύγουστο 2005. Στο «Βασιλικό Θέατρο» του Μπαθ, η ανεπίσημη πρεμιέρα μιας νέας παραγωγής του «Περιμένοντας τον Γκοντό» που γιορτάζει τα 50στά γενέθλιά του. H παράσταση δεν έχει αρχίσει ακόμη και το θέατρο είναι γεμάτο. Μια μεσόκοπη κυρία με διαπεραστική φωνή επιμένει: «Φυσικά όλοι το λατρεύαμε όταν το είχαμε για εξετάσεις…». H παράσταση αρχίζει και επικρατεί κατανυκτική σιωπή – όπως αρμόζει σε εξετάσεις. Το κοινό ξέρει πως παρακολουθεί ένα σύγχρονο κλασικό έργο που έγραψε ένας δάσκαλος του θεάτρου, βραβευμένος με Νόμπελ. Ισως και να θυμούνται ότι το έργο αυτό ήταν στην κορυφή της λίστας των 500 καλύτερων έργων του Εθνικού Θεάτρου. Δεν είναι έργο για να περάσεις την ώρα σου. Το βράδυ αυτό, 50 χρόνια μετά την πρεμιέρα του «Γκοντό», το κοινό αντιμετωπίζει το έργο με πολύ σεβασμό και δέος. O Μπέκετ προσπαθεί να το αποφύγει, απευθυνόμενος συχνά στο κοινό με προκλητικές φράσεις. «Εχω διασκεδάσει και καλύτερα», λέει ο ένας περιθωριακός. «Τι ωραίο βράδυ περνάμε», λέει ειρωνικά ο άλλος. «Και να σκεφτείς πως δεν έχει τελειώσει ακόμα», έρχεται η απάντηση. Βαθμιαία το κοινό του Μπαθ λύνεται. Ακούγονται γέλια παντού και η διανοουμενίστικη σοβαρότητα χάνεται. Το κοινό όταν γελάει ευκολότερα ακούει, ευκολότερα σκέφτεται, ευκολότερα συγκινείται. Πράγματι, όσο ανησυχητικός και αν είναι ο Μπέκετ, πάντα στις γραμμές του καραδοκεί ένα γέλιο.
Κανείς δεν το ήθελε
Ακριβώς πριν από 50 χρόνια, σκηνοθέτησα την παγκόσμια αγγλόφωνη πρεμιέρα αυτού του μεγάλου έργου και βρισκόμουν εκεί στη θυελλώδη εκείνη πρώτη παράσταση. Ημουν 20 ετών και φαντάζομαι πως ανέλαβα το έργο γιατί κανείς άλλος δεν το ήθελε. Το είχαν απορρίψει οι περισσότεροι ηθοποιοί, μεταξύ τους ο Γκίλγουντ, ο Ρίτσαρντσον και ο Γκίνες. Το είχαν απορρίψει και απείρου αριθμού σκηνοθέτες. Ακόμη καμιά φορά ξυπνώ και αναρωτιέμαι τι θα είχα απογίνει εάν το είχα απορρίψει και εγώ. Αλλαξε τα πάντα.
Κατά γενική αντίληψη, το έτος 1956 και η πρεμιέρα του έργου του Οσμπορν «Οργισμένα νιάτα» ήταν και η καμπή του βρετανικού θεάτρου. Και είναι σωστό ώς ένα βαθμό. O «Γκοντό» όμως ήταν μεγαλύτερη καμπή. Αληθεύει ότι ο Οσμπορν ενέπνευσε μια γενιά νέων συγγραφέων. Πράγμα θαυμάσιο, αλλά το έργο του ήταν κάπως περιορισμένο και από άποψη τεχνικής, παρωχημένο. Κάτι που σίγουρα δεν ήταν ο «Γκοντό». Τα «Οργισμένα νιάτα» ήταν ένα έργο διαμορφωμένο από τον νατουραλισμό της δεκαετίας του 1930 και από την τέχνη του παλιού θεάτρου ρεπερτορίου. Σήμερα φαίνεται παλιομοδίτικο και φλύαρο επειδή χρησιμοποιεί όλες τις τεχνικές του παλιού, καλοκαμωμένου έργου. Εχω τη γνώμη ότι η γενιά μου άκουσε σε αυτό πολύ περισσότερη πολιτική από όση περιέχει. Κυρίως επειδή το είχαμε ανάγκη.
Πάντα τωρινό
Αντίθετα, το «Περιμένοντας τον Γκοντό» δεν έχει διόλου παλιώσει. Παραμένει ένα αριστούργημα, που υπερβαίνει φραγμούς και τυπικότητες. Θα μπορούσε να είχε γραφτεί σήμερα. Δεν έχει τίποτα από τη δεκαετία του 1950. Είναι η αρχή του σύγχρονου δράματος και ξανάδωσε στο θέτρο στη μεταφορική του δύναμη. O «Γκοντό» προκάλεσε και εκμηδένισε 100 χρόνων στενό νατουραλισμό όπου ένα δωμάτιο ήταν ένα δωμάτιο, εάν αναπαριστανόταν με πληρότητα και με τον τέταρτο τοίχο να λείπει. O «Γκοντό» παρουσίασε μια άδεια σκηνή με ένα δέντρο και δυο μορφές που περίμεναν κάθε μέρα, προσπαθώντας να επιβιώσουν μέσα στην αναμονή.
Δεν φαίνεται πια σκοτεινό έργο. Οι λάτρεις στην πρεμιέρα του Μπαθ ήταν η εξαίρεση, όχι ο κανόνας και τις κατοπινές παραστάσεις χαρακτήριζαν τα γέλια και η οικειότητα.
Είναι η τέταρτη φορά που σκηνοθέτησα αυτό το έργο και συχνά με ρωτούν για τις διαφορές των τεσσάρων παραστάσεων. Δεν γνωρίζω. H παράσταση γίνεται από μια ομάδα ηθοποιών και ένα σκηνοθέτη που προσπαθούν να ανταποκριθούν τίμια σε ένα έργο, σε ένα συγκεκριμένο τόπο και χρόνο. Οι παραστάσεις διαφέρουν και πρέπει να διαφέρουν. Χρόνο με τον χρόνο ο «Γκοντό» γίνεται διαυγέστερος και λιγότερο «παράλογος». Από εκείνη τη βραδιά του Αυγούστου στο Λονδίνο, πριν από 50 χρόνια, το έργο γύρισε τον κόσμο και συνεχίζει με επιτυχία. Οταν το 1955 μεταφέρθηκε στο «Κριτήριο», ο λογοκριτής της εποχής εκείνης το λογόκρινε. O Μπέκετ έμεινε κατάπληκτος, πώς στην Αγγλία το λίκνο της ελευθερίας του λόγου, το θέατρο το λογόκρινε η κυβέρνηση.
Λογοκρισία
Τον λογοκριτή (λόρδο αρχιθαλαμηπόλο) είχε ενοχλήσει η λέξη «στύση» και ήθελε την απάλειψή της. Εγιναν προσπάθειες να απαγορευθεί και το έργο. Επιστολή της λαίδης Ντόροθι Χάουιτ, που δημοσιεύθηκε πρόσφατα, ζητούσε από τον λόρδο να απαγορεύσει το έργο. «Ενα από τα πολλά θέματα στο έργο είναι η επιθυμία των δύο περιθωριακών να ανακουφισθούν. H θεατροποίηση σκηνών που λαβαίνουν χώρα στην τουαλέτα προσβάλλει και είναι ενάντια σε κάθε βρετανική ευπρέπεια».
Οι διαμάχες στοιχειώνουν ακόμη τον Μπέκετ και τον «Γκοντό». Με θλίβει πολύ το γεγονός ότι και στο Ρόαγιαλ Θίατερ και στον δικό μου θίασο από τις αρχές του Σεπτέμβρη απαγορεύεται από το Κέντρο Μπάρμπικαν και το Γκέιτ Θίατερ του Δουβλίνου να παρουσιάσουν οποιοδήποτε έργο του Μπέκετ στο προβλεπτό μέλλον.
Ενώπιον νέας επετείου
Τώρα που ο Μπέκετ θα εορτασθεί παγκοσμίως, καθώς πλησιάζει η επέτειος των 100 χρόνων από τη γέννησή του, τα δύο εκείνα θέατρα κατέχουν όλα τα δικαιώματα των έργων για το δικό τους επετειακό φεστιβάλ, τον ερχόμενο Απρίλιο. Ετσι, ουδείς μπορεί να γιορτάσει τον Μπέκετ, τον άνθρωπο και το έργο, από τις ερχόμενες εβδομάδες. Μια τέτοια κατάσταση ο Μπέκετ θα την έβρισκε τραγελαφική.