Επέστη ο χρόνος να διασωθεί ο Φρόιντ από τους δυσφημιστές του. H θέση του είναι πλάι στον Αϊνστάιν, τον Νεύτωνα, τον Δαρβίνο και τον Καντ. Μαζί με αυτούς είναι ένας από τους δημιουργούς της νέας εποχής και ένας από τους μεγαλύτερους στοχαστές όλων των εποχών. Από καιρό εκκρεμεί η αναγνώριση του χρέους που του οφείλουμε, αλλά και η συνειδητοποίηση του μεγέθους του επιτεύγματός του.
Η βαθιά σύγκρουση
Γεννήθηκε πριν από 150 χρόνια και υπήρξε ο άνθρωπος που εξερεύνησε και προσπάθησε να χαρτογραφήσει τον δρόμο και τον τρόπο με τους οποίους τα πρωτόγονα και σκοτεινά ένστικτα και ορμές μας ως ανθρωπίνων όντων, αλληλοσυγκρούονται με τη διάνοιά μας, με γεννήματα ποικίλλοντα από τον πόλεμο έως τις ατομικές μας ψυχώσεις. O Φρόιντ εντόπισε δύο ανθρώπινα δυναμικά πεδία, το ένα που ανήκει στην αγάπη και την ένωση και το άλλο, στο μίσος και την καταστροφή. Οι σύνθετες, ποικιλόμορφες και αέναες επικοινωνίες τους, μέσω της διαμεσολάβησης του τρόπου με τον οποίο οι πολιτισμοί επιχειρούν να χειραγωγήσουν τα προκαλούμενα συναισθήματα, δημιουργούν τον εσωτερικό μας κόσμο. Ουδείς έχει μείνει ανέγγιχτος από τον ισόβιο αγώνα να κατανοηθούν τα αποτελέσματα. Ούτε θα είχε υπάρξει σεξουαλική επανάσταση, χωρίς την επιμονή του Φρόιντ ότι η καταπίεση των βαθύτερων, πρωταρχικών σεξουαλικών ορμών μας μπορεί να έχει σοβαρότατες συνέπειες. Χωρίς την εισαγωγή μας από αυτόν, στον κόσμο του υποσυνειδήτου και του τρόπου με τον οποίο ανταποκρίνεται αυτό στις δύο βαθιές μας ορμές, θα καταλαβαίναμε λιγότερο τον εαυτό μας, ακόμη και αν ο χρόνος είχε αποδείξει λαθεμένες τις ελάσσονες θεωρίες του. Και μολονότι η σύγχρονη κοινωνία έχει τις ψυχώσεις της, αυτές ούτε που συγκρίνονται με τους πνευματικούς δαίμονες οι οποίοι, σε άλλες εποχές και πολιτισμούς, παραμόρφωναν τη σκέψη των ανθρώπων και συνέτριβαν τις ελπίδες τους για ευτυχία. O Φρόιντ άνοιξε τον δρόμο για τη συλλογική απόδραση. Με αποτέλεσμα να είμαστε τώρα ασύγκριτα πιο ευτυχισμένοι από ό,τι σε περασμένες εποχές.
Και όμως, λοιδωρούνταν και υποβαθμιζόταν για δεκαετίες. Είναι από τους απεχθέστερους εχθρούς της αμερικανικής δεξιάς και όσο πιο μεγάλος γίνεται ο αμερικανικός συντηρητισμός και αυξάνει την επιρροή του, τόσο περισσότερες επιθέσεις δέχεται ο Φρόιντ, πολιτιστικές και πνευματικές. Σύμφωνα με το λεξικό του συντηρητισμού αυτού, ο Φρόιντ περισσότερο από κάθε άλλον υπονόμευσε την ηθική. Είναι ο δημιουργός ενός πολιτιστικού σχετικισμού, διότι ενασχολείται όχι με τα πράγματα και τον λόγο αλλά με τις ψυχολογικές ορμές που ωθούν τους ανθρώπους στις πράξεις τους.
Π.χ., θα τον απασχολούσε πολύ λιγότερο να συζητήσει τα υπέρ και τα κατά της θανατικής ποινής και πολύ περισσότερο το γιατί τόσοι πολλοί στη θρησκευτική δεξιά της Αμερικής νιώθουν αναγκαία την επιβολή της θανατικής ποινής. Τούτο είναι μια ολέθρια μεταστροφή των όρων της συζήτησης. Και το χειρότερο, ο Φρόιντ δεν πίστευε στον Θεό.
Σε βοήθειά του δεν προσέτρεξαν ούτε καν οι επαγγελματίες ψυχαναλυτές. Πριν από τον σκεπτικισμό για τον πατέρα της ψυχανάλυσης και την ανάγκη της για επαγγελματική κατοχύρωση ή ψυχανάλυση ήθελε να παράσχει αποτελέσματα με πρακτική χρησιμότητα, παρά να υπεραμυνθεί των τόσο απροσδιόριστων και συχνά φευγαλέων ιδεών του Φρόιντ. Οιοσδήποτε έχει υποφέρει από διανοητική ασθένεια της μιας ή της άλλης μορφής βλέπει τι εννοώ.
Οι δύο πορείες
Οι συλλήψεις του Φρόιντ μπορεί να είναι τεράστιες και σφαιρικές, αλλά αν έχεις ένα βίαιο παιδί ή δεν μπορείς να ξεφύγεις από την κατάθλιψη, χρειάζεσαι επέμβαση με λειτουργική χρησιμότητα εδώ και τώρα. H χρησιμοποίηση αντικαταθλιπτικών ή των μεθόδων της θεραπείας συμπεριφοράς δεν οδηγεί στις ρίζες της ψύχωσης ως ήθελε ο Φρόιντ αλλά φέρνει την πολυπόθητη ανακούφιση. Οι φροϋδιστές κατηγορούν τους αποστόλους των θεραπευτικών μεθόδων συμπεριφοράς ως θεραπευτές επιφανείας που αναζητούν το γρήγορο φάρμακο. H αντι-κατηγορία είναι ότι πολλά συμβαίνουν στην επιφάνεια και αυτά που μετρούν είναι τα αποτελέσματα. Ετσι, η αντιμαχία συνεχίζεται επ’ αόριστον. O Φρόιντ, που δεν του ήταν άγνωστες οι εσωτερικές διαμάχες, ίσως να έβρισκε τούτη εκτός θέματος. Ισως δίκιο να έχουν και οι δύο πλευρές. O Φρόιντ, άλλωστε, υπήρξε ο γιατρός που είδε τις θεραπευετικές ιδιότητες της κοκαΐνης. Ηταν, όμως, και εκείνος που πίστευε ότι οτιδήποτε αξιόλογο και δημιουργικό απαιτεί χρόνο, μόχθο και προσπάθεια. Και τίποτα δεν είναι τόσο δημιουργικό όσο η εναρμόνιση των αντιμαχόμενων δυνάμεων μέσα μας.
«Μόνα Λίζα»
Στην ευφυέστατη βιογραφία του Λεονάρντο ντα Βίντσι, ο Φρόιντ θαυμάζει το πόσο πολύ χρόνο ο καλλιτέχνης χρειάστηκε για τα αριστουργήματά του – τρία χρόνια για τον «Μυστικό Δείπνο» και τέσσερα για τη «Μόνα Λίζα». Μόνο ο υπέρτατος τελειομανής θα αφιέρωνε τόσο χρόνο και τούτο ο Φρόιντ το εκτιμούσε. Τόσο πολύ χρόνο χρειαζόμαστε για να γαληνέψουμε τον εσωτερικό μας κόσμο.
Είναι πασίγνωση η κατάληξη του Φρόιντ ότι η τέχνη του Ντα Βίντσι οφείλεται στη μοναδική του ικανότητα να μεταρσιώνει τα βαθύτερα ένστικτά του, μια ομοφυλοφυλία σχηματισμένη από τις ποικίλης έντασης επιρροές της μητέρας του, της μητριάς του και της γιαγιάς του, στα παιδικά χρόνια του. Μόνο έτσι έγινε ικανός τόσο τέλεια να αποδώσει στο χαμόγελο της «Μόνα Λίζα», «την αντίθεση μεταξύ αυτοσυγκράτησης και ξελογιάσματος, μεταξύ της τρυφερότητας και ενός εξίσου ισχυρού αισθησιασμού, στοιχεία κυρίαρχα στην ερωτική ζωή της γυναίκας».
Ποιος ψυχολόγος σήμερα θα τολμούσε να προσπαθήσει να κατανοήσει την εσωτερική ζωή ενός από τους μεγαλύτερους καλλιτέχνες του κόσμου; Και σε μια περιοχή τόσο δύσκολη και σκοτεινή; H επίθεση κατά του Φρόιντ λέει ότι εστιάζεται στα συμβάντα της παιδικής ηλικίας και ότι η μεταρσίωση των σεξουαλικών ορμών αφαιρεί από τα άτομα την υπευθυνότητα για τις πράξεις τους· και ότι, εμφαίνοντας τόσο πολύ την εσωτερική ζωή, υποβαθμίζει τις κοινωνικές δυνάμεις που διαμορφώνουν τις πράξεις μας.
Αλλά ποιος νομίζει π.χ. ότι οι ορμές, οι οποίες παρωθούν στο δράμα που παίζεται σήμερα στο Κόμμα των Εργατικών, προέρχονται μόνο από πολιτικές και κοινωνικές δυνάμεις; Οι πρώην υπουργοί που συνωθούνται για να καταστρέψουν τον Τόνι Μπλερ θα κατατμήσουν και θα καταστρέψουν το κόμμα όπως έκαναν οι συντηρητικοί συνάδελφοί τους στη Μάργκαρετ Θάτσερ. Και όμως δεν μπορούν να αυτοσυγκρατηθούν, όπως και ο Μπλερ δεν μπορεί να αυτοσυγκρατηθεί από το να παίζει τον δικό του καταστροφικό ρόλο. Υπάρχει αλληλεπίδραση μεταξύ του εξωτερικού κόσμου και του εσωτερικού. Αυτή η αναγνώριση επιστεγάζει το έργο του Φρόιντ.
Νέοι ορίζοντες
Ούτε είναι απολογητής της ανήθικης συμπεριφοράς. Πιστεύει ότι ο καθένας μας, αν δουλέψει σκληρά για να καταλάβει τα γιατί της συμπεριφοράς του, μπορεί να βρει τη συμφιλίωση των αντιμαχόμενων δυνάμεων.
Σε αυτήν τη συμφιλίωση με τον εαυτό μας έγκειται η ευτυχία ή τουλάχιστον η λιγότερη δυστυχία. Και ο Φρόιντ είναι ένα από τα μεγάλα πνεύματα, τα οποία άνοιξαν νέους ορίζοντες, ανίδωτους πριν, που μας φωτίζουν ακόμη. Κρίνετέ τον αυστηρά, αλλά μην τον καταβαραθρώνετε. Είναι πολύ μεγάλος γι’ αυτό.