«Ο Δυτικός που πρωτοεπισκέπτεται τη χώρα μου», λέει ο Ιρανός διπλωμάτης, «είναι σαν τον τυφλό που προσπαθεί να καταλάβει τι σόι πράγμα είναι ο ελέφαντας με την αφή: Κάθε τμήμα του μεγάλου αυτού σώματος θα του δώσει τελείως διαφορετική εικόνα. Αν πιάσει την προβοσκίδα, θα πιστέψει ότι έχει τη μορφή μακρόστενου σωλήνα, αν πιάσει το πόδι, θα νομίσει ότι μοιάζει με χοντρό κορμό δέντρου, και πάει λέγοντας».
Η Τεχεράνη, μια μεγαλούπολη 14 εκατομμυρίων ανθρώπων, από τους οποίους το 70% δεν έχει κλείσει ακόμη τα τριάντα, επιβεβαιώνει απολύτως αυτή την εικόνα. Η βόρεια Τεχεράνη των «καλών» προαστίων, που σκαρφαλώνει αδιάκοπα τους πρόποδες της οροσειράς Αλμπόρζ, όπου ο κόσμος κάνει σκι ακόμη και τον Ιούλιο, η νέα πόλη με τις μεγάλες λεωφόρους όπου μετά τις 11 το βράδυ κάνουν «κόντρες» τα παιδιά των μεσοαστών με τα ακριβά αυτοκίνητα, όταν δεν πηγαίνουν σε πριβέ πάρτι ή σε άτυπες «παμπ», για να χορέψουν, να φλερτάρουν, να καταναλώσουν αλκοόλ ή και χάπια «έκσταση». Η νότια Τεχεράνη, η παλιά πόλη που βλέπει προς την έρημο και το κέντρο του σιιτικού ιερατείου, την Κομ, με τις φτωχές γειτονιές (σε μια από τις οποίες εξακολουθεί να στεγάζεται και ο νέος, υπερσυντηρητικός πρόεδρος Αχμαντινετζάντ), όπου η πρώτη δουλειά της νοικοκυράς κάθε πρωί είναι να αγοράσει το ψωμί από τον φούρνο και η δεύτερη να το πάει στον μουλά να το ευλογήσει.
Πολύχρωμη, πολύπλοκη κοινωνία
Η Τεχεράνη που φοράει Αρμάνι και αφήνει τη χρωματιστή, μεταξωτή, αραχνοΰφαντη «χιτζάμπ» (μαντίλα) να πέσει σχεδόν στον σβέρκο, αποκαλύπτοντας ένα υπερβολικό, για τα ελληνικά μέτρα, μακιγιάζ, και η Τεχεράνη που κρύβει κάτω από το τσαντόρ τη φτώχεια της (και θέλει να αναγκάσει και τους άλλους να κρύψουν τον πλούτο τους) όταν κατεβαίνει στο μεγάλο παζάρι της πόλης για να αγοράσει τα απαραίτητα για την επιβίωση. Η Τεχεράνη με το τζαμί του ιμάμη Χομεϊνί (πρώην τζαμί του σάχη Ρεζά Παχλεβί), αλλά και με τις χριστιανικές εκκλησίες, την εβραϊκή συναγωγή και τα πανταχού παρόντα σύμβολα των Ζωροαστριστών, που τον τελευταίο καιρό γνωρίζουν μεγάλη πέραση – ένδειξη, λένε μερικοί, της αυξανόμενης γοητείας του περσικού εθνικισμού, που βρίσκεται σε μια συμβιωτική, αλλά πάντα ανήσυχη σχέση με το Ισλάμ των Αράβων κατακτητών.
Σε αντίθεση με τα στερεότυπα των μεγάλων, δυτικών καναλιών, το σημερινό Ιράν δεν μοιάζει και πολύ με μονόχρωμες, ολοκληρωτικές κοινωνίες, σαν το Αφγανιστάν των Ταλιμπάν ή τη Βόρειο Κορέα του Κιμ Γιονγκ Ιλ. Είναι μια κοινωνία τόσο πολύπλοκη, όσο και ευμετάβλητη. Το 1997 εξέπληξε ευχάριστα τη Δύση όταν εξέλεξε πρόεδρο, σε αντίθεση με τη βούληση του ιερατείου, τον μεταρρυθμιστή Χαταμί, ο οποίος πολιτογραφήθηκε ως «Αγιατολάχ Γκορμπατσόφ». Οκτώ χρόνια αργότερα, το ίδιο έθνος έβγαλε πρόεδρο τον σκληροπυρηνικό Αχμαντινετζάντ. Αποτέλεσμα εκφοβισμού των διαβόητων «μπατζίς» (Εθνοφυλακή) και των «παζαρντάν», Φρουρών της Επανάστασης;
Αναζητώντας χαρισματικό ηγέτη
«Οχι μόνο», μας λέει ο Μαχμούντ, ένας σαραντάρης καθηγητής Αγγλικών. «Οι Ιρανοί είναι σιίτες και ο σιιτισμός πιστεύει στον 12ο ιμάμη, τον Μεχντί, τον κρυμμένο ιμάμη που θα έρθει ξανά μια μέρα στη Γη, έχοντας στο πλάι του τον Ιησού και θα λυτρώσει τον κόσμο. Θέλω να πω ότι είναι βαθιά ριζωμένος μέσα μας ένας τρόπος σκέψης που δεν βλέπει την κοινωνική αλλαγή ως μια δύσκολη, βαθμιαία διαδικασία, που θέλει τον χρόνο και τους συμβιβασμούς της. Τείνουμε να πιστέψουμε ότι η αλλαγή μπορεί να γίνει μόνο επαναστατικά, μια κι έξω, κι ότι πρέπει να ακολουθήσουμε κάποια χαρισματική μορφή για να την πετύχουμε. Την εποχή της επανάστασης πολλοί έβλεπαν τον Χομεϊνί ως υποκατάστατο του κρυμμένου ιμάμη και ορκίζονταν ότι διέκριναν στο πρόσωπό του να αποτυπώνεται η Σελήνη!
»Λοιπόν, κάπως έτσι είδαν τώρα τον Χαταμί. Περίμεναν να τα αλλάξει όλα μεμιάς κι όταν έκανε συμβιβασμούς απογοητεύτηκαν σφοδρά. Για να πούμε την αλήθεια, και οι μεταρρυθμιστές ήταν αποκομμένοι από τα λαϊκά στρώματα. Ηταν ένας κύκλος διανοούμενων, που έβγαζε κάθε μέρα δέκα νέους πολιτικούς όρους, αλλά δεν απαντούσε στις άμεσες αγωνίες των φτωχών. Αντίθετα, ο Αχμαντινετζάντ είχε τη φήμη του έντιμου, του ανθρώπου που δεν ανήκει στο κατεστημένο και δεν πλούτισε από την εξουσία. Το σύνθημα που έριξε «θα φέρω το πετρέλαιο στο τραπέζι κάθε Ιρανού» ήταν φαρμακερό βέλος στην καρδιά του κύριου αντιπάλου του, του Ραφσατζανί, που είναι από τους πιο πλούσιους ανθρώπους της χώρας. Και αυτό που εξήγγειλε πρόσφατα, ότι θα εθνικοποιήσει ξανά επιχειρήσεις που είχαν ιδιωτικοποιηθεί, έχει μεγάλη απήχηση στον κόσμο».
Πραγματικότητα και προσδοκίες
Αυτό που κυριαρχεί στην κοινωνική συνείδηση δεν είναι τόσο η φτώχεια των λαϊκών στρωμάτων και η καταπίεση των μεσοαστικών, όσο η έντονη σύγκρουση ανάμεσα στην πραγματικότητα και τις αυξημένες κοινωνικές προσδοκίες τους. Την τελευταία δεκαετία το βιοτικό επίπεδο των Ιρανών ανέβηκε κατά πολύ και το κατά κεφαλήν εισόδημά τους είναι λίγο πιο πάνω από αυτά της Βουλγαρίας και της Ρουμανίας, που ετοιμάζονται να μπουν στην Ε.Ε. Στην Τεχεράνη κυκλοφορούν πάνω από 2.500.000 αυτοκίνητα, με αποτέλεσμα τη διαρκή συμφόρηση στις πολυάριθμες, πλατιές λεωφόρους της, όπου το πιο αποτελεσματικό ταξί είναι οι… μοτοσυκλέτες 200 κυβικών! Με ένα δολάριο βάζεις 11 λίτρα βενζίνης. Οι τιμές των βασικών ειδών διατροφής, που επιδοτούνται από το κράτος, είναι εξίσου γελοίες. Παρά τους περιορισμούς του Ισλάμ, η θέση των γυναικών βελτιώθηκε από πάρα πολλές απόψεις. Από 7,2 παιδιά που έφερνε στη ζωή κάθε γυναίκα όταν έπεσε ο σάχης, σήμερα γεννάει 2,1, ενώ στα πανεπιστήμια το ποσοστό των γυναικών είναι γύρω στο 55%.
Ωστόσο, σε μια νεανική κοινωνία (30 από τα 70 εκατομμύρια Ιρανών γεννήθηκαν μετά την επανάσταση του ’79), που έρχεται καθημερινά σε επαφή με τη βιτρίνα του δυτικού καταναλωτισμού (σε μια πολυκατοικία που επισκεφθήκαμε μετρήσαμε γύρω στα 60 δορυφορικά «πιάτα», θεωρητικά παράνομα, αλλά ανεκτά από το καθεστώς) αυτά δεν είναι αρκετά. Η αιμορραγία εγκεφάλων είναι ακατάσχετη, καθώς τα πιο δυναμικά στοιχεία που σπουδάζουν στη Δύση αποφασίζουν συνήθως να μείνουν εκεί.
Ανησυχούν οι φιλελεύθεροι
Τι πολιτική κατεύθυνση θα πάρει η γενικευμένη απαίτηση για αλλαγή, είναι πολύ δύσκολο να το προδικάσει κανείς. Για την ώρα, η κυβέρνηση του Αχμαντινετζάντ έχει αποφύγει να θίξει ουσιαστικά τη σχετική φιλελευθεροποίηση της περιόδου Χαταμί στο πολιτικό πεδίο. Η ανησυχία είναι διάχυτη στους φιλελεύθερους, αλλά για την ώρα τα κόμματά τους, ακόμη και τα θεωρητικώς παράνομα, συνεχίζουν να λειτουργούν. Στα «καφενεία», που στην πραγματικότητα σερβίρουν τσάι, και στα πάρκα, τον κυριότερο χώρο κοινωνικής συναναστροφής, πολλοί σέρνουν τα εξ αμάξης στον Αχμαντινετζάντ χωρίς να λοξοκοιτάνε και χωρίς να χαμηλώνουν τη φωνή τους.
Ορισμένοι από το στρατόπεδο των συντηρητικών μιλάνε τελευταία για το «κινεζικό μοντέλο» -μονολιθικότητα στο πολιτικό επίπεδο, με σταδιακή κατεδάφιση του κρατικού προστατευτισμού στην οικονομία. Η αλήθεια είναι ότι το Ισλάμ έχει αποδειχθεί εξαιρετικά ευέλικτο απέναντι στα καινά δαιμόνια: Το Κοράνι απαγορεύει τη «ρίμπα», την τοκογλυφία, αλλά στους δρόμους της Τεχεράνης βλέπει κανείς τεράστιες, φωτεινές διαφημίσεις τραπεζών που προσφέρουν τα καλύτερα επιτόκια. Δεν είναι πραγματικά επιτόκια, λένε, αλλά «συμμετοχή στα κέρδη παραγωγικών επενδύσεων». Το Κοράνι απαγορεύει τις προγαμιαίες σχέσεις, αλλά βρέθηκε το παράθυρο των «προσωρινών γάμων» (για ένα μήνα ή για δέκα χρόνια) έναντι χρηματικής ή άλλης αποζημίωσης της «νύφης», κάτι που σε ορισμένες περιπτώσεις αγγίζει τα όρια της καμουφλαρισμένης πορνείας. Στα μάτια ενός Δυτικού, η σημερινή Ισλαμική Δημοκρατία μοιάζει λίγο με τις κοπέλες των βορείων προαστίων της Τεχεράνης: Με πολύ έντονο μακιγιάζ και με μια μαντίλα που κρύβει ολοένα και λιγότερα.