H τυπογραφία, τα Μέσα Μαζικής Ενημέρωσης και η καθολική εκπαίδευση συνετέλεσαν τα μάλα στη δημιουργία των αμιγών πολιτισμικά ομάδων. Δημιούργησαν κοινές εμπειρίες σε διάσπαρτα γεωγραφικά κομμάτια του πληθυσμού, φτιάχνοντας έτσι εθνική συνείδηση.
Με τον καιρό όμως, τη δικτύωση του κόσμου και τον πολλαπλασιασμό των Μέσων, αυτή η τάση άρχισε να αντιστρέφεται. Η δημιουργία αυτού που ο Marshal McLuhan ονομάζει «παγκόσμιο χωριό» διαβρώνει σιγά σιγά τις βάσεις του αμιγούς εθνικού κράτους. Η μεταφορά γνώσης και εμπειριών απ’ όλο τον κόσμο μέσω των Δικτύων, της δορυφορικής τηλεόρασης κ.λπ. δημιουργεί ένα ενιαίο παγκόσμιο πολιτισμό, στον οποίο λόγω ιστορικών συγκυριών κυριαρχεί το αμερικανικό μοντέλο. Κυριαρχεί δε, για τον απλό λόγο ότι δεν είναι… αμερικανικό. Είναι πολυπολιτισμικό από τη γέννησή του. Αυτό που λέμε αμερικανικός τρόπος ζωής είναι χιλιάδες πολιτισμικές επιρροές από κάθε γωνιά του πλανήτη που φτιάχνουν ένα μοναδικό αμάλγαμα.
Η τεχνολογική πρόοδος
Σήμερα, ολόκληρος ο κόσμος γίνεται κατά την ίδια έννοια «αμερικανικός». Μετατρέπεται σε ένα απέραντο χωνευτήρι πληθυσμών, όπου στο Λονδίνο βρίσκουν και τρώνε μουσακά, στην Αθήνα ακούνε ραπ και στην Αφρική βλέπουν ταινίες του Χόλιγουντ. Η έννοια του κλειστού έθνους σε ένα ανοιχτό επικοινωνιακό περιβάλλον δεν έχει πια νόημα. Δεν πρόκειται περί συνωμοσίας κάποιας σκοτεινής ελίτ, ούτε ανάγκη του καπιταλισμού όπως πολλοί διακινούν. Είναι η διάχυση της τεχνολογίας που αυξάνει τις επιλογές των ανθρώπων. Σε κάθε επίπεδο.
Η τεχνολογική πρόοδος κάνει πιο φθηνές κάποιες εναλλακτικές λύσεις, οι οποίες στο παρελθόν ήταν προνόμιο των λίγων. Η τεχνολογία των μεταφορών, για παράδειγμα, έκανε πιο προσιτά τα ταξίδια και σήμερα περισσότεροι άνθρωποι από ποτέ μπορούν να περάσουν τις γιορτές στο είτε στο χωριό τους είτε στη Βιέννη. Η ίδια τεχνολογία, όμως, κάνει πιο φθηνή και τη μετανάστευση. Δεν είναι μόνο η απελπισία που στέλνει χιλιάδες λαθρομετανάστες στις ακτές μας. Ο Τρίτος Κόσμος ήταν πολύ πιο φτωχός στο παρελθόν. Απλώς τώρα το κόστος ευκαιρίας για τη μετανάστευση έχει μειωθεί δραματικά. Οι άνθρωποι του Τρίτου Κόσμου έχουν και την επιλογή της μετανάστευσης. Δύσκολη μεν, αλλά ευκολότερη απ’ ό,τι στο παρελθόν. Η άνθηση των τεχνολογιών επικοινωνίας φέρνει τον κόσμο πιο κοντά, τον ενοποιεί, αλλά ταυτόχρονα τον κατακερματίζει στο εσωτερικό του. Στην Ελλάδα, για παράδειγμα, τα Χριστούγεννα είχαμε το παραδοσιακό γουρουνόπουλο και σε κάποιες περιοχές στόλιζαν ένα καραβάκι. Σήμερα τρώμε και γαλοπούλα και γουρουνόπουλο. Κάποιοι στολίζουν καραβάκι, και κάποιοι άλλοι δένδρο.
Οι μεγάλες ενοποιητικές έννοιες, όπως είναι το έθνος, που άνθησαν την εποχή και λόγω των Μαζικών Μέσων δέχονται και μια άλλη επίθεση εκ των έσω. H πληθώρα των δίαυλων επικοινωνίας κατακερματίζει την κοινή εμπειρία που λειτουργούσε ως ενοποιητικό στοιχείο και τη θέση της παίρνουν αποσπασματικές εμπειρίες. Ηταν διαφορετικά, για παράδειγμα, όταν στην Ελλάδα υπήρχαν δύο τηλεοπτικά κανάλια (με καλό ή κακό πρόγραμμα – δεν έχει σημασία) και ολόκληρη η επικράτεια είχε κοινό σημείο αναφοράς (έστω ως συζήτηση την επόμενη μέρα στο γραφείο) και θα είναι διαφορετικά όταν υπάρχουν τα μπουκέτα των 100 δορυφορικών καναλιών, των 50 εφημερίδων και των εκατομμυρίων web sites στο Ιnternet.
Τώρα οι κοινές μας (έστω διαμεσολαβημένες) εμπειρίες κατακερματίζονται και η ενοποιητική ιδιότητα των MME αντιστρέφεται. Ετσι λοιπόν με όχημα τα Μέσα Επικοινωνίας βαδίζουμε προς ένα παγκόσμιο πολιτισμό με μικρές πληθυσμιακές ομάδες που δεν θα βασίζονται σε κάποια κοινή μεγάλη ιδέα, αλλά σε κάποια ίσως κοινά ενδιαφέροντα.
Κοινά ενδιαφέροντα
Είναι καλύτερα τα πράγματα έτσι; Κάποιοι συντηρητικοί απολυμαίνουν το παρελθόν από τις κακουχίες, το παρουσιάζουν ειδυλλιακό και προτείνουν την επιστροφή σε αυτό. Ενδιαφέρουσα ιδέα, και μάλιστα η εποχή μας είναι τόσο γενναιόδωρη που τους επιτρέπει να το κάνουν. Μπορούν δηλαδή να γυρίσουν σε όποια εποχή του παρελθόντος θέλουν, να ζουν π.χ. μέσα στις λάσπες, να κόβουν τα ξύλα μόνοι τους και να σφάζουν τελετουργικά («γουρουνοχαρά») το φαγητό τους για το χριστουγεννιάτικο τραπέζι. Η πρόοδος μάλιστα κάνει αυτή την επιλογή πιο φθηνή, αφού βελτίωσε και τα εργαλεία χαμηλής τεχνολογίας. Είναι ελεύθεροι να έχουν και αυτήν την επιλογή, αρκεί να μην προσπαθούν να την επιβάλλουν στους υπόλοιπους. Μερικοί από μας προτιμούν ένα κόσμο με «καλές» και «κακές» επιλογές, το νέο κόσμο με τις πολλές επιλογές.