Τον Μάρτιο, η Βρετανία θα γιορτάσει τα 200 χρόνια από το τέλος της συμμετοχής της στο εμπόριο σκλάβων. Ωστόσο, μέσα στο κλίμα αυτάρεσκου πανηγυρισμού που σίγουρα θα επικρατήσει -σε σχολικές εκδηλώσεις, τηλεοπτικά προγράμματα κ.ο.κ.- καλό θα ήταν να σκεφτούμε μερικές πλευρές αυτής της επετείου που δεν είναι και τόσο κολακευτικές για την εθνική μας αυτοεκτίμηση.
Πρώτα πρώτα, ανακαλώντας την κοινοβουλευτική ψήφο του 1807, πρέπει επίσης να θυμηθούμε ότι το εμπόριο σκλάβων υπήρξε για πάνω από δύο αιώνες θεμελιακό στοιχείο του εξωτερικού εμπορίου της Βρετανίας. Το υποστήριζαν και επωφελούνταν από αυτό τόσο η βασιλική οικογένεια όσο και οι κάθε λογής αυλικοί, κεφαλαιούχοι, γαιοκτήμονες και έμποροι.
Στη Βρετανία, ο προσωπικός και δημόσιος πλούτος από την εργασία των σκλάβων έπαιξε αποφασιστικό ρόλο στη συσσώρευση κεφαλαίου που κατέστησε δυνατή τη βιομηχανική επανάσταση. Και τα κέρδη που προέκυψαν παρέμειναν ένα στέρεο θεμέλιο πλούτου σε ορισμένες οικογένειες και στη βρετανική κοινωνία γενικότερα, κυλώντας από γενιά σε γενιά, κατά τη γλαφυρή διατύπωση του Τζον Μέιτζορ. Στο πλαίσιο αυτό, η απαίτηση για αποζημιώσεις αποτελεί σοβαρή πρόταση, παρόμοια με την απαίτηση που πρόβαλαν επιζώντες του Ολοκαυτώματος για την επιστροφή κλεμμένων περιουσιών από τους Ναζί. Οι άνθρωποι που οι πρόγονοί τους υπήρξαν σκλάβοι, θύματα εκείνου του άλλου Ολοκαυτώματος, ζητούν απλώς οι χαμένοι καρποί του μόχθου των προγόνων τους να δοθούν στους νόμιμους κληρονόμους τους. Δεύτερον, πρέπει να θυμηθούμε ότι το τέλος του δουλεμπορίου δεν το έφεραν μόνο οι Κουακέροι, άλλοι χριστιανοί αμφισβητίες και οι ριζοσπάστες του Κοινοβουλίου, αλλά επίσης οι σκλάβοι που επιδόθηκαν σε «έμπρακτη προπαγάνδα», άνθρωποι που σήμερα θα αποκαλούνταν ίσως «τρομοκράτες».
Είναι σύνηθες να αποτίουμε φόρο τιμής στους επαναστατημένους σκλάβους του Αγίου Δομήνικου, που ξεσηκώθηκαν τον Αύγουστο του 1791. Πήραν την εξουσία, κατάργησαν τη δουλεία και εδραίωσαν το πρώτο μαύρο κράτος της αμερικανικής ηπείρου, την Αϊτή. Ωστόσο και σε άλλα νησιά έγιναν σοβαρές εξεγέρσεις σκλάβων και απελεύθερων μαύρων, οι οποίοι -τον καιρό των αγγλογαλλικών πολέμων- πήραν τον έλεγχο με γαλλική βοήθεια σε μεγάλο μέρος νησιών όπως η Γκρενάδα, ο Αγιος Βικέντιος, η Αγία Λουκία, η Τζαμάικα και το Τρινιντάντ. Ακόμα κι όταν η δράση τους δεν στέφθηκε τελικά από επιτυχία, οι εξεγερμένοι κατάφεραν να νικήσουν δύο βρετανικές αρμάδες. Στέρησαν επίσης τη Βρετανία από τα εισοδήματα των φυτειών ζαχαροκάλαμου για πολλά χρόνια. Εφόσον οι επικεφαλής των εξεγερμένων ήταν σκλάβοι πρόσφατα φερμένοι από την Αφρική, ο άμεσος κίνδυνος από τη συνέχιση του δουλεμπορίου για τα βρετανικά εμπορικά συμφέροντα ήταν προφανής.
Τρίτον, ανακαλώντας το βρετανικό «επίτευγμα» του 1807, θα έπρεπε να θυμηθούμε ότι άλλες χώρες προηγήθηκαν. Η γαλλική Εθνοσυνέλευση αποφάσισε να καταργήσει τον θεσμό της δουλείας (και όχι απλώς το δουλεμπόριο) στις 4 Φεβρουαρίου 1794. Αλλά και στις ΗΠΑ, παρά τη διατύπωση του Συντάγματος που εγκρίθηκε το 1787 και που επέτρεπε το δουλεμπόριο (τουλάχιστον για τα επόμενα 20 χρόνια), πολλές πολιτείες εγκατέλειψαν τη δουλεία. Ενώ οι νότιες πολιτείες πλούτιζαν χάρη στον μόχθο των σκλάβων για άλλα 70 χρόνια (έως το 1863), η δουλεία καταργήθηκε στα 1780 στις πολιτείες του Νιου Τζέρσεϊ και του Ντελαγουέρ και το δουλεμπόριο βγήκε εκτός νόμου στη Μασαχουσέτη, στο Κονέκτικατ, στη Νέα Υόρκη και στο Ρόουντ Αϊλαντ.
Οι Δανοί ήταν επίσης από τους πρώτους σε αυτό το πεδίο, θεσπίζοντας την κατάργηση του δουλεμπορίου στις αποικίες τους της Καραϊβικής τον Μάρτιο του 1792. Το βρετανικό Κοινοβούλιο ψήφισε μια παρόμοια πρόταση ένα μήνα αργότερα, δηλώνοντας ότι «το δουλεμπόριο πρέπει σταδιακά να καταργηθεί». Η ύπουλη λέξη «σταδιακά» προστέθηκε από έναν Σκωτσέζο πολιτικό, τον Χένρι Ντάντας, παρατείνοντας το δουλεμπόριο για άλλα 15 χρόνια.
Αυτή η μακρόχρονη αναβολή είναι άλλος ένας λόγος να κρατηθεί σε χαμηλούς τόνους ο φετινός εορτασμός, γιατί το συνεχιζόμενο εμπόριο επέτρεψε να συνεχιστούν οι άθλιες πρακτικές της μεταφοράς σκλάβων μέσω του Ατλαντικού, ενώ οι Βρετανοί εξακολουθούσαν να αγοράζουν μαύρους στα δουλοπάζαρα για να τους χρησιμοποιούν στους ιμπεριαλιστικούς τους πολέμους. Αφρικανοί αγοράζονταν στη Μοζαμβίκη για να πολεμήσουν σε εκστρατεία κατάκτησης της Κεϋλάνης, ενώ 13.000 σκλάβοι αγοράστηκαν στην Καραϊβική για να βοηθήσουν στην καταστολή εξεγέρσεων σκλάβων.
Η βρετανική απόφαση, άλλωστε, δεν σήμανε το τέλος του δουλεμπορίου από άλλα κράτη. Πολλές χώρες συνέχισαν το δουλεμπόριο – μισό εκατομμύριο σκλάβοι έφτασαν στην αμερικανική ήπειρο τη δεκαετία του 1820. Γύρω στους 3.000 σκλάβους έφταναν ετησίως στη Βραζιλία τη δεκαετία του 1850. Η ίδια η δουλεία δεν καταργήθηκε στη βρετανική αυτοκρατορία παρά το 1838, στη γαλλική αυτοκρατορία το 1848 και στις ΗΠΑ το 1863. Στην ισπανική Κούβα η δουλεία καταργήθηκε το 1886 και στη Βραζιλία το 1888.
Απαρχές του παρεμβατισμού
Ενα ανθεκτικό στον χρόνο κληροδότημα του 1807 είναι ο φαρισαϊκός παρεμβατισμός που έχει επιβιώσει στη Βρετανία επί δύο αιώνες και εμπνέει ακόμα την κυβερνητική πολιτική. Το βρετανικό Ναυτικό ανέλαβε το καθήκον να περιπολεί στον Ατλαντικό, αστυνομεύοντας τη συνεχιζόμενη μεταφορά σκλάβων από την Αφρική στη Βραζιλία, στην Κούβα και στις ΗΠΑ. Η ριζοσπαστική μερίδα της Βουλής, ωστόσο, αντιτασσόταν πάντα σ’ αυτή την πολιτική, υποστηρίζοντας στα 1840 ότι «οι άκαρπες προσπάθειές μας να εμποδίσουμε τη μεταφορά σκλάβων επιδείνωσαν τη μοίρα τους κάνοντας την αθλιότητα της θαλάσσιας μετακίνησής τους χειρότερη παρά ποτέ». Ωστόσο, η αντίδρασή τους δεν έφερε αποτέλεσμα. Η ναυτική αστυνόμευση δεν σταμάτησε έως το 1870, και τότε η βρετανική όρεξη για αυτοκρατορική επέκταση είχε για τα καλά εδραιωθεί.
Οι δραστηριότητες του ναυτικού έδωσαν στους Βρετανούς μια έφεση στη διεθνή δράση που επιβίωσε στη μεταποικιακή εποχή. Η ομιλία του Μπλερ στο Πλίμουθ την περασμένη εβδομάδα, όπου περιέγραψε τη Βρετανία σαν εμπειροπόλεμο ναυτικό έθνος που τα σύνορά του φτάνουν ώς την Ινδονησία (η οποία περιλαμβανόταν για τελευταία φορά στην αυτοκρατορία μεταξύ 1811 και 1816) ήταν χαρακτηριστική του νέου ενθουσιασμού για αυτοκρατορική αναγέννηση, που αντήχησε και στην παρατήρηση του Γκόρντον Μπράουν ότι οι Βρετανοί δεν έχουμε κανένα λόγο να ζητήσουμε συγγνώμη για την αυτοκρατορία μας.
Η τελευταία τραγική πλευρά της απόφασης να σταματήσει το δουλεμπόριο ήταν η δημιουργία ψευδών προσδοκιών μεταξύ των σκλάβων ότι η αιχμαλωσία τους γρήγορα θα τερματιζόταν. Θα περνούσαν ακόμη 30 χρόνια από το 1807 προτού οι Βρετανοί καταργήσουν επιτέλους τη δουλεία στην αυτοκρατορία τους, χρόνια που είδαν μεγάλες εξεγέρσεις σκλάβων στην Τζαμάικα, τα Μπαρμπάντος, την Ονδούρα και τη Γουιάνα. Ολες πνίγηκαν στο αίμα. Μερικοί που πήραν μέρος σε αυτές υποστήριξαν ότι οι τυμπανοκρουσίες για το τέλος του δουλεμπορίου, τους οδήγησαν να πιστέψουν ότι η ίδια η σκλαβιά είχε τελειώσει, ένα λάθος που πολλοί κάνουν ακόμα σήμερα.
