Ο προσδιορισμός Μεγάλος Ασθενής κυριάρχησε ολόκληρο τον 19ο αιώνα. Θυμίζει ιατρική γνωμάτευση, αλλά έχει γεωστρατηγική βαρύτητα. Τότε απέδιδε την κατάσταση της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας στην ύστατη περίοδο της ραγδαίας αποσύνθεσής της. Ηταν επινόημα της Ρωσίας, που πρώτη μετέτρεψε την ενδημικής μορφής οθωμανική παρακμή σε γεωπολιτικό κεκτημένο με την «αρπαγή» της Χερσονήσου της Κριμαίας το 1782. Οι επαναστάσεις και οι εξεγέρσεις των υποτελών της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, η δημιουργία νέων κρατών και η μεταβολή των γεωπολιτικών ισορροπιών σφράγισαν την αργή και οδυνηρή αποσύνθεση. Ο Μεγάλος Ασθενής κατέληξε μετά τον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο. Επίγονός του είναι η σημερινή Τουρκική Δημοκρατία, έργο του Κεμάλ. Σίγουρα δεν πρόκειται για Μεγάλο Ασθενή, όπως την εποχή του κατακερματισμού της αυτοκρατορίας. Διάφορες «ασθένειες» όμως ενδημούν στο εσωτερικό της, με θύματα όχι μόνον δημοσιογράφους αρμενικής καταγωγής σαν τον Χραντ Ντινκ, αλλά και σύμβολα ύπαρξης της σημερινής Τουρκικής Δημοκρατίας. Οπως οι αμερικανοτουρκικές σχέσεις ή οι σχέσεις Τουρκίας – Ε.Ε.
«Αποσυντίθεται η φιλία»
«Η συμμαχία ΗΠΑ – Τουρκίας έφτασε στο τέλος της;», ρωτούν ανήσυχοι σε άρθρο τους στην Washington Post (24/4/2007) οι Rajan Menon, καθηγητής Διεθνών Σχέσεων του Πανεπιστημίου Lehigh, και S. Enders Wimbush, διευθυντής του Κέντρου Στρατηγικών Μελετών για τη μελλοντική ασφάλεια του Ινστιτούτου Hudson. «Ισχυρές πιέσεις επιβάλλουν την αλλαγή στην τόσο μακρόβια συμμαχία – άνθεξε από την εποχή του Δόγματος Τρούμαν το 1947. Αλλά ούτε οι Αμερικανοί ούτε οι Τούρκοι υπεύθυνοι για τη χάραξη πολιτικής αντιλαμβάνονται ότι η σημαντική αυτή φιλία αποσυντίθεται. Μοιάζουν έτοιμοι να την εγκαταλείψουν στην τύχη της, χωρίς να αναζητούν τρόπους ιάσεως», σημειώνουν οι δύο μελετητές.
Και οι δύο ήταν διοργανωτές συμποσίου που πραγματοποιήθηκε στις 6 και 7 Φεβρουαρίου στην Ουάσιγκτον με αντικείμενο το ίδιο αγωνιώδες ερώτημα της W.P. και με συμμετοχή άλλων έγκυρων ιδρυμάτων (German Marshall Fund των ΗΠΑ, Διεθνές Κέντρο Μελετητών Woodrow Wilson, National Intelligence Council, Fraser University του Βανκούβερ και η τουρκική φιλοϊσλαμική εφημερίδα Zaman). Κατά σύμπτωση, παρών στην Ουάσιγκτον ήταν στις 7/2 και ο Αμπντουλάχ Γκιουλ που προειδοποίησε το Κογκρέσο να μην αναγνωρίσει τη γενοκτονία των Αρμενίων, διότι «θα δηλητηριαστούν οι τουρκοαμερικανικές σχέσεις». Οντως, το αρμενικό συγκαταλέγεται στους παράγοντες φθοράς της συμμαχίας ΗΠΑ – Τουρκίας, δεν είναι όμως ο πλέον σημαντικός.
«Δεν είναι προς το συμφέρον της Αμερικής να χάσει την Τουρκία, αλλά ούτε της Τουρκίας να χάσει τις ΗΠΑ. Σήμερα όμως αυτή είναι η κυρίαρχη δυναμική, εκεί οδηγείται η ιστορική σχέση», ομολογούν οι δυο μελετητές.
Τις πταίει; Κατά κύριο λόγο, το imbroglio του Ιράκ. Η άρνηση της Αγκυρας να επιτρέψει τη δημιουργία βορείου μετώπου το 2003 όντως δηλητηρίασε τη σχέση. Τώρα στην Τουρκία πιστεύουν ότι η Ουάσιγκτον, που ποτέ δεν έκρυψε ότι αισθάνεται προδομένη, θέλει να τους τιμωρήσει. Αλλος παράγοντας φθοράς των σχέσεων είναι ο πιθανός κατακερματισμός του Ιράκ, η δημιουργία ανεξάρτητου κουρδικού κράτους, του ΡΚΚ, η περιφερειακή κυβέρνηση του Κουρδιστάν και κυρίως το ενδεχόμενο κουρδικής κυριαρχίας στο πετρελαιοφόρο Κιρκούκ.
Στα πεπραγμένα του συμποσίου υπενθυμίζεται ότι τον Ιούλιο του 2003 ο αμερικανικός στρατός συνέλαβε Τούρκους κομμάντο στο βόρειο Ιράκ, γεγονός πρωτοφανές στη συμμαχία. Στην W.P. γίνεται αναφορά στην προειδοποίηση των στρατηγών για στρατιωτική επέμβαση στο βόρειο Ιράκ «ανεξαρτήτως της παρουσίας αμερικανικών ή άλλων στρατευμάτων». Πώς θα λυθεί το πρόβλημα; Με τη «μεγάλη διαπραγμάτευση», διμερή ή πολυμερή, με συμφωνία να εξουδετερωθεί το ΡΚΚ χωρίς τουρκική εισβολή, με συνεννόηση με τους Κούρδους, ευελπιστούν οι αναλυτές.
Στροφή στην Ασία
«Ο αντιαμερικανισμός στην Τουρκία εκτρέφεται από το χάος στο Ιράκ. Σχεδόν το 80% των Τούρκων θεωρεί τις ΗΠΑ πρόβλημα ή απειλή κατά της εθνικής ασφαλείας», σημειώνουν οι Menon και Wimbush, ανήσυχοι με τη στροφή της Τουρκίας προς νέες συμμαχίες. Προς τη Ρωσία, με την οποία έχει συνάψει σημαντικές ενεργειακές συμφωνίες, την Κίνα, το Ιράν -που είναι δημοφιλέστερο στην Τουρκία από ό,τι η Αμερική-, τέλος με τη Συρία. Στην όλη συλλογιστική της νέας προσέγγισης ανήκει η «ευρασιατική πτυχή» της νέας τουρκικής στρατηγικής, οι σχέσεις της με το Αζερμπαϊτζάν και τους τουρκογενείς πληθυσμούς του, γειτονικούς στη Γεωργία, όπου η Ρωσία στηρίζει τα αυτονομιστικά κινήματα, ο αγωγός Μπακού – Τσεϊχάν, τα μεγάλα σχέδια υδροδότησης στη Μέση Ανατολή και η διασύνδεση Τουρκίας – Ισραήλ, η μακροημέρευση του ΝΑΤΟ, που διατηρεί βάσεις στο Ινσιρλίκ, στη Μαλάτια, το Μπατμάν.
Πρέπει εξάλλου να αντιμετωπισθεί και ο ανερχόμενος «νέος» τουρκικός εθνικισμός, που τροφοδοτείται εν μέρει και από την ανελαστική στάση της Ε.Ε., από την προοπτική της ειδικής σχέσης αντί της πλήρους ένταξης, από την πικρία σε σχέση με την Κύπρο. Οι Τουρκοκύπριοι υπερψήφισαν το σχέδιο Ανάν και κινδυνεύουν να μείνουν εκτός Ενωσης, ενώ η Κύπρος που το καταψήφισε έγινε δεκτή. Ωστόσο, η επιδείνωση των σχέσεων με την Ευρώπη ίσως υποβοηθήσει την αποκατάσταση των σχέσεων με τις ΗΠΑ, εκτιμούν οι δύο αναλυτές, που στον ζήλο τους να θεραπεύσουν τις χρόνιες τουρκικές «ασθένειες», μοιάζουν και αυτοί εμπλεγμένοι σε ένα «μεγάλο παζάρι».