Βαίνει η Τουρκία ολοταχώς προς τον θρησκευόμενο συντηρητισμό; Στον απόηχο της συντριπτικής νίκης του Κόμματος Δικαιοσύνης και Ανάπτυξης (ΑΚΡ) στις βουλευτικές εκλογές της 22ας Ιουλίου και της εκλογής του Αμπντουλάχ Γκιουλ στην προεδρία, το ερώτημα απασχολεί τόσο την κεμαλική ελίτ, όσο και τη φιλελεύθερη διανόηση.
Η πρώτη ανησυχεί περισσότερο για τον κίνδυνο η εκλογική ενδυνάμωση του ισλαμικών καταβολών κόμματος, που συγκέντρωσε ποσοστό 47%, να το παρακινήσει σε μεταρρυθμίσεις που θα θίξουν τον κοσμικό χαρακτήρα του κράτους. Η δεύτερη, που σε γενικές γραμμές στήριξε το ΑΚΡ στην αντιπαράθεσή του με τους Κεμαλιστές και το στρατό, φαίνεται περισσότερο διχασμένη στο ζήτημα της «κοινωνικής μετάλλαξης» της Τουρκίας.
Μέρος της φοβάται την στροφή της κοινωνίας προς τον θρησκόληπτο συντηρητισμό, ενώ πολλοί φιλελεύθεροι θεωρούν την όποια σχετική ανησυχία υπερβολική. Αμέσως μετά τις εκλογές, πολλοί αναλυτές αναφέρθηκαν στο ζήτημα της ισλαμικής μαντίλας, κατεξοχήν έμβλημα του κοινωνικού συντηρητισμού. Η μαντίλα παρέμενε επί μήνες στην επικαιρότητα λόγω της αναμενόμενης εκλογής στην προεδρία ενός στελέχους του ΑΚΡ, του οποίου η σύζυγος μοιραία θα έφερε μαντίλα. Με την εκλογή Γκιουλ, το απευκταίο για τους Κεμαλιστές πραγματοποιήθηκε. Παρά την απουσία της Χαϊρούνισα Γκιουλ από κάθε κοινωνική εκδήλωση, η μαντίλα παραμένει στη δημόσια συζήτηση. Αναλυτές επισημαίνουν την τολμηρή εμφάνισή της στις συνοικίες και τα στέκια των «λευκών Τούρκων», της εκκοσμικευμένης και δυτικότροπης παραδοσιακής ελίτ. Η εμφάνιση καλυμμένων γυναικών εκεί που μέχρι προ δεκαετίας δεν θα τολμούσαν να πλησιάσουν γεννά ανησυχίες πως η ενδυμασία ισλαμικής αισθητικής τείνει να επιβληθεί, προετοιμάζοντας την επέλαση αντίστοιχης κοινωνικής ηθικής.
Αίσθηση προκάλεσε η εκτενής συνέντευξη στη φιλελεύθερη Ραντικάλ του γνωστού αναλυτή και ιδιοκτήτη εταιρείας δημοσκοπήσεων Ταρχάν Ερντέμ, επιφανούς παρουσίας της δημοκρατικής Αριστεράς που κρατάει αποστάσεις από τους Κεμαλιστές. Η εταιρεία δημοσκοπήσεων του Ερντέμ ήταν η μόνη που είχε προβλέψει με απόλυτη ακρίβεια το εκλογικό αποτέλεσμα, λίγες μέρες πριν την εκλογική αναμέτρηση. Ο αναλυτής χαίρει έτσι ιδιαίτερης εκτίμησης. Ο ισχυρισμός του ότι «αν το ΑΚΡ επιτρέψει τη μαντίλα στα πανεπιστήμια, σε δύο χρόνια δεν θα υπάρχουν πλέον ασκεπείς φοιτήτριες» απηχεί την απελπισία όσων αισθάνονται πως η χώρα τους βυθίζεται στον συντηρητισμό. Σημειωτέον ότι σήμερα απαγορεύεται στις φοιτήτριες να φέρουν μαντίλα εντός πανεπιστημιακού χώρου. Ο Ερντέμ σημείωσε πως σύμφωνα με πρόσφατη δημοσκόπηση της εταιρείας του, το ΑΚΡ έχει ανεβάσει περαιτέρω το ποσοστό του, πλησιάζοντας το 54%. Επεσήμανε, δε, πως το κόμμα διαθέτει ικανή κοινοβουλευτική εκπροσώπηση ώστε να ψηφίσει συνταγματική τροποποίηση που θα επέτρεπε τη μαντίλα στα πανεπιστήμια, και ότι ο λαός θα υπερψήφιζε την τροποποίηση σε δημοψήφισμα. Αναλύοντας το φαινόμενο της μαντίλας, ο Ερντέμ ισχυρίσθηκε ότι οι περισσότερες γυναίκες τη φέρουν ως σύμβολο «πολιτικής ταυτότητας», θέλοντας να δηλώσουν την ταύτισή τους με τις ιδέες του «πολιτικού ισλάμ».
Ο Ερντέμ αποσαφήνισε ότι η μαντίλα δεν αποτελεί ενδυματολογική προτίμηση, αλλά αντανάκλαση μιας βιοθεωρίας και τρόπου ζωής, που εδράζεται στην υποταγή της γυναίκας στον άνδρα. Προειδοποίησε, δε, πως η αύξηση του ποσοστού των καλυμμένων γυναικών και το κοινωνικό κλίμα που αυτή θα δημιουργήσει δεν πρόκειται να ωφελήσει το κεντρώο ΑΚΡ, αλλά τα πιο ακραία κόμματα του «πολιτικού Ισλάμ».
Τη διαφωνία της με τις προβλέψεις του Ερντέμ περί μαντίλας διατύπωσε στην «Κ» η φιλελεύθερη πολιτική αναλυτής Ντενίζ Γιαζγκάν. Η 25χρονη Γιαζγκάν εργάζεται ως συντονίστρια των προγραμμάτων της κορυφαίας οργάνωσης γυναικείων δικαιωμάτων της Τουρκίας «Kader». Η Γιαζγκάν δηλώνει απογοητευμένη με τον θρίαμβο του συντηρητικού ΑΚΡ.
«Εθνικιστική κουλτούρα»
«Ωστόσο δεν φοβάμαι ακόμη. Περιμένω να δω πως θα εξελιχθούν τα πράγματα», τονίζει. Θεωρεί το ΑΚΡ κεντρώο και όχι ακραίο κόμμα, που τηρεί λεπτές ισορροπίες. Εξηγεί πως το ΑΚΡ κατόρθωσε να συνδέσει την ισλαμική ταυτότητα ενός βαθιά θρησκευόμενου πληθυσμού με το ευρωπαϊκό όραμα. «Πρόκειται ίσως για μια ταυτότητα σχιζοφρενική. Ωστόσο, το ΑΚΡ προσφέρει ένα μοντέρνο όραμα ενάντια στον ελιτισμό των Κεμαλιστών, όραμα το οποίο μπορεί καθένας να υιοθετήσει ανεξαρτήτως της οικονομικής του δύναμης». Περαιτέρω, το κυβερνών κόμμα δεν έχει δώσει σαφή δείγματα ότι θα ήθελε να επιβάλει τη μαντίλα ή να καταργήσει τις μεταρρυθμίσεις που εισήγαγε ο Ατατούρκ. Για τη Γιαζγκάν, περισσότερο ανησυχητική από την άνοδο του θρησκευτικού αισθήματος είναι «η μιλιταριστική-εθνικιστική κουλτούρα που διαπνέει τη χώρα μας» και το γενικότερο έλλειμμα δημοκρατίας.