Είναι, άραγε, πιθανό μία παράξενη συνάντηση στο μεταπολεμικό Μόναχο να αποτέλεσε το εφαλτήριο για τη σταδιοδρομία τού πιο επιφανούς μελετητή του Ολοκαυτώματος, του Ραούλ Χίλμπεργκ, που απεβίωσε σε ηλικία 81 ετών στις 4 Αυγούστου χτυπημένος από καρκίνο των πνευμόνων;
Η κορωνίδα των μελετών του, το τρίτομο έργο «Η Εξόντωση των Ευρωπαίων Εβραίων» (1961) αποτέλεσε ανεκτίμητη πηγή πληροφοριών για πολλά και πολύ διαφορετικά έργα που πραγματεύονται το Ολοκαύτωμα: από το εννιάωρο ντοκιμαντέρ «Shoah» του Κλοντ Λάνζμαν (1985) μέχρι το βραβευμένο μυθιστόρημα «Οι Ευμενίδες» του Τζόναθαν Λίτελ (2006). Ομως, ο Χίλμπεργκ ως έφηβος, οπλίτης του αμερικανικού στρατού, στη Γερμανία του 1945, ανακάλυψε ένα κιβώτιο που περιελάμβανε τμήμα της προσωπικής βιβλιοθήκης του Αδόλφου Χίτλερ. Ο Χίλμπεργκ ήταν πρόσφυγας από την Αυστρία. Το 1939 κατάφερε να φύγει με την οικογένειά του κυνηγημένος από τους ναζί. Εξι χρόνια αργότερα, κρατούσε στα χέρια του τα βιβλία, που ανήκαν στον άνθρωπο ο οποίος εξάλειψε το εβραϊκό στοιχείο από την Ευρώπη.
Στο Κολούμπια
Επιστρέφοντας στη Νέα Υόρκη, αποφάσισε να αφιερώσει τη ζωή του στην ανακάλυψη στοιχείων για το αδιαμφισβήτητα μεγαλύτερο έγκλημα της σύγχρονης ιστορίας. Εγκατέλειψε τις σπουδές χημικού που είχε ξεκινήσει και επέλεξε να ακολουθήσει τον τομέα των πολιτικών επιστημών στο Μπρούκλιν Κόλετζ και στη συνέχεια στο πανεπιστήμιο Κολούμπια. Επέλεξε για θέμα του διδακτορικού του το Ολοκαύτωμα, αν και πολλοί τον συμβούλεψαν ότι αυτή του η επιλογή πιθανώς να του στερούσε την πιθανότητα να ακολουθήσει ακαδημαϊκή σταδιοδρομία καθώς ακόμα τότε στις ΗΠΑ κανείς δεν τολμούσε να αναγνωρίσει την εφιαλτική έκταση του εγκλήματος. Ο Χίλμπεργκ δεν έκανε πίσω. Στα απομνημονεύματά του, το 1996, («Η πολιτική της Μνήμης: Το ταξίδι ενός Ιστορικού του Ολοκαυτώματος») αναφέρει: «Ο επιτηρητής μου, Φραντς Νιούμαν, αντελήφθη ότι παρεξέκλινα, ότι ξεμάκρυνα από το ακαδημαϊκώς κυρίαρχο ρεύμα για να περιπλανηθώ σε μία περιοχή την οποία απέφευγε εξίσου η κοινή γνώμη και η επιστημονική κοινότητα».
Το 1955 ολοκληρώνεται η μελέτη του με θέμα «Η Εξόντωση των Ευρωπαίων Εβραίων». Κυκλοφόρησε, όμως, μόνο έξι χρόνια αργότερα όταν τελικώς ανέλαβε την έκδοσή του ένας μικρός εκδοτικός οίκος του Σικάγο. Το έργο μεταφράστηκε, εμπλουτίστηκε και ανανεώθηκε με νέα στοιχεία και σήμερα παραμένει «το πιο σημαντικό έργο του τομέα, ένα ορόσημο για την επιστήμη της ιστορίας» όπως αναφέρει ο Πολ Σαπίρο, διευθυντής του Κέντρου Μελετών Ολοκαυτώματος του αμερικανικού Μουσείου Ολοκαυτώματος, που βρίσκεται στην Ουάσιγκτον.
Αφιέρωση «στον αρχιτέκτονα»
Το 1945, το βλέμμα του Χίλμπεργκ, έπεσε σε μία αφιέρωση που υπήρχε σε ένα από τα βιβλία της συλλογής του ηγέτη των ναζί, μία αφιέρωση «στον αρχιτέκτονα». Επρόκειτο, προφανώς για αναφορά στην αρχική επαγγελματική επιλογή του φίρερ, μία επιλογή που ποτέ δεν έγινε πραγματικότητα. Εξήντα χρόνια αργότερα σε διάλεξή του στο Μουσείο Ολοκαυτώματος, ο Χίλμπεργκ ανέφερε ότι «αντιλήφθηκε πως ο Χίτλερ ήταν πράγματι αρχιτέκτονας, αρχιτέκτονας της καταστροφής. Η διαδικασία εξόντωσης που ακολούθησε είχε αρχιτεκτονική δομή, και ως οικοδόμημα θα ήταν ημιτελές, αν παρέμενε έστω και ένας εβραίος ζωντανός».
Ο Χίλμπεργκ με την εργασία του επισήμανε τον συστηματικό τρόπο με τον οποίο η «επεκτεταμένη και πολύπλοκη γραφειοκρατία» κατάφερε να μετατρέψει το φόνο σε κάτι απλό και συνηθισμένο. Ετσι ξεκίνησε μία διαδικασία αναγνώρισης του Εβραίου, εξωβελισμού του από το οικονομικό γίγνεσθαι, εγκλεισμού του σε γκέτο και τελικά φυσικής εξόντωσής του. Υπάλληλοι, αρχιτέκτονες κρεματορίων, ιδιοκτήτες εργοστασίων, λογιστές και σιδηροδρομικοί ανταγωνίζονταν για την εξεύρεση νέων «λύσεων». Ολοι, λοιπόν, ήταν συνένοχοι σ’ αυτό το έγκλημα καίτοι κανείς δεν ανέλαβε την ευθύνη. Η Χάνα Αρεντ εκφράζει την ίδια άποψη στο βιβλίο της «Ο Αϊχμαν στην Ιερουσαλήμ» το οποίο, εξάλλου, σε μέγα μέρος του βασίζεται στην έρευνα του Χίλμπεργκ.
Ως καθηγητής πολιτικών επιστημών στο πανεπιστήμιο του Βερμόντ, κατά την περίοδο 1956 έως 1991, ο Χίλμπεργκ αφιέρωσε την εργασία του στην καταγραφή γεγονότων. Κι όμως, αναλυόταν σε δάκρυα όποτε βρισκόταν μπροστά σε ελάσσονα δείγματα βίας ή πάθους, όπως παραδείγματος χάρη, με την ιστορία ενός εβραίου της Βαρσοβίας που διαμαρτυρόταν για τα δελτία καφέ που έλειπαν ή μπροστά στα βιβλία χημείας ενός δολοφονημένου από τους ναζί, άνδρα, που ανακάλυψε ο ίδιος.
Πικρές αλήθειες
Κάποιες φορές, η αλήθεια είναι δυσάρεστη. Ακριβώς τέτοια ήταν τα συμπεράσματά του – εξόχως δυσάρεστα στους εβραϊκούς κύκλους – ότι η αντίσταση στους ναζί αποτελεί εξαίρεση και όχι κανόνα και ότι κάποιοι εβραίοι συνεργάστηκαν με τους βασανιστές τους ελπίζοντας ότι θα σώσουν έτσι τη ζωή τους.
Ο Χίλμπεργκ πίστευε, επίσης, ότι το Ολοκαύτωμα δεν πρέπει να μελετάται απομονωμένο από άλλα γεγονότα του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου ή ξέχωρα από άλλες γενοκτονίες. Επιστρέφοντας στη Νέα Υόρκη, διά μέσω του αμερικανικού Νότου, στη δεκαετία του 1940, έκπληκτος ανακάλυψε την ύπαρξη διαφορετικών καθισμάτων για τους λευκούς και τους μαύρους. «Μην μου λέτε πως ό,τι συνέβη (στην Ευρώπη) δεν μπορεί να επαναληφθεί σε κάποια άλλη τοποθεσία» έλεγε σε συνάδελφό του. Πιο πρόσφατα, μάλιστα, κατήγγειλε τις φυλετικές διακρίσεις, όπως και αυτές μεταξύ των δύο φύλων, «επέπληξε» τον πρόεδρο Μπιλ Κλίντον επειδή δεν έλαβε σαφή θέση για τη γενοκτονία στην Ρουάντα το 1994, και κάλεσε το αμερικανικό Κογκρέσο να αναγνωρίσει τη γενοκτονία των Αρμενίων.
Από τη Βιέννη στη Νέα Υόρκη
Ο Χίλμπεργκ γεννήθηκε στη Βιέννη. Οταν οι ναζί εισέβαλλαν στην Αυστρία το 1938, ήταν μόλις 12 χρόνων. Τον επόμενο χρόνο ο πατέρας του κατάφερε να εξασφαλίσει για την οικογένεια θέσεις σε ένα πλοίο με προορισμό την Κούβα. Κατευθυνόμενος προς την Νέα Υόρκη, ο Ραούλ, παράτησε τις σπουδές του και κατετάγη στην 45η μεραρχία πεζικού που πολεμούσε στην Ευρώπη. Η καλή γνώση των γερμανικών του εξασφάλισε γρήγορα μία θέση στη διεύθυνση συλλογής εγγράφων. Επιστρέφοντας στις ΗΠΑ μετά τη λήξη του πολέμου, ακολούθησε μεταπτυχιακές σπουδές στη νομική σχολή του πανεπιστημίου Κολούμπια. Το 1951 άρχισε να καταγράφει σε μικροφιλμ και ταυτόχρονα να ελέγχει εκατομμύρια έγγραφα των ναζί συμμετέχοντας στο πρόγραμμα Αλεξάνδρεια. Για μικρό χρονικό διάστημα δίδαξε στα γερμανικά σε κολέγιο του Πόρτο Ρίκο. Το 1956 μετακόμισε, με την πρώτη του σύζυγο Κριστίν, στο Μπέρλινγκτον του Βερμόντ.
Ο Χίλμπεργκ υπήρξε μέλος της προεδρικής επιτροπής για το Ολοκαύτωμα (1978-1979) και στο συμβούλιο του Holocaust Μemorial (1980-1988). Βοήθησε να έρθουν στο φως τα σοβιετικά αρχεία και υπήρξε πηγή έμπνευσης για μία ολόκληρη γενιά Γερμανών ιστορικών. Επίσης τιμήθηκε με πλήθος παρασήμων.