Στις 18 Οκτωβρίου 1914 ένας άγνωστος Κεμάλ (το «κομμάτι» της προωπικότητάς του που δεν προβάλλεται από τα τουρκικά σχολικά εγχειρίδια) βρισκόταν ως στρατιωτικός ακόλουθος στη Βουλγαρία. Ο Μουσταφά Κεμάλ βίωνε μία από τις πιο δυνατές ερωτικές απογοητεύσεις στη ζωή του λόγω της άρνησης του Βούλγαρου υπουργού Πολέμου στρατηγού Κοβάτσεφ να συνεναίσει στον γάμο του Τούρκου αξιωματικού με την κόρη του Μίτι. Ο Κεμάλ στέλνει επιστολή στον φίλο του Σαλίχ στην οποία (λέει ένας από τους βιογράφους του, ο Alexandre Jevakhoff -στα ελληνικά από τις εκδόσεις Τραυλός) παραθέτει ένα γαλλικό ποίημα, άγνωστου ποιητή: «Η ζωή είναι σύντομη, λίγο όνειρο, λίγη αγάπη και μετά καλημέρα. Η ζωή είναι μάταιη, λίγο μίσος, λίγη ελπίδα και μετά καληνύχτα». Και προσθέτει στην επιστολή του: «Σαλίχ μάθε αυτούς τους στίχους απέξω και, ανάλογα με το πώς βλέπεις εσύ τη ζωή, μπορείς να διαλέξεις την πρώτη ή τη δεύτερη φράση». Εννέα μέρες μετά, η Τουρκία μπαίνει στον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο στο πλευρό των κεντρικών αυτοκρατοριών και ο Κεμάλ επιστρέφει για να γίνει ο «ήρωας της Καλλίπολης». Δεν έχει διασωθεί η απάντηση του Σαλίχ. Αντιθέτως το δημιούργημα του Κεμάλ, ο τουρκικός στρατός, ένας στρατός διαφορετικός από όλους τους άλλους, έδωσε, όπως συνηθίζει, και τις δύο απαντήσεις. Σε δύο χρονικές στιγμές.
Η πρώτη ήταν το 1925 με την εξέγερση του Σέιχ Σάιτ, όταν στην Ανατολία ξεσηκώθηκαν αγρότες και τοπικοί παράγοντες κατά του συγκεντρωτικού κράτους. Ο Κεμάλ -ενήμερος για τα σχέδια της εξέγερσης- περίμενε με υπομονή να εκδηλωθεί ώστε να την καταπνίξει βίαια ο νεοσύστατος στρατός. Η μάχη αυτή θεωρείται σημαντική στην τουρκική ιστορία ως η απαρχή του εκσυγχρονισμού της τουρκικής κοινωνίας με κύριο φορέα τον στρατό. Τότε οι στρατηγοί διάλεξαν την «καλημέρα», την πρώτη φράση του αγαπημένου ποιήματος του Κεμάλ.
Η δεύτερη ήταν η 12η Σεπτεμβρίου 1980. Το πραξικόπημα του Εβρέν σηματοδότησε την εγκατάλειψη εκ μέρους της στρατιωτικής – γραφειοκρατικής ελίτ, εκ μέρους του τουρκικού μιλιταρισμού, της αποστολής του «εκσυγχρονισμού της κοινωνίας». Ηταν η ώρα της δεύτερης απάντησης. Αλλωστε, ο ευφυής Τζορτζ Σόρος είπε πρόσφατα -χωρίς να διστάσει- μπροστά σε τουρκικό ακροατήριο: «Το καλύτερο εξαγώγιμο προϊόν σας είναι ο στρατός σας».
Μια έρευνα σπάει το ταμπού
Πριν από τέσσερα χρόνια η Τουρκία αναστατώνεται από ένα αφιέρωμα του πολιτικού περιοδικού Birikim, γιατί το θέμα του, ο τουρκικός στρατός, είναι πιο σύνθετο απ’ όσο μπορεί να αντιληφθεί ο δυτικός πολίτης. Γράφουν σ’ αυτό οι πιο σημαντικοί νέοι πολιτικοί επιστήμονες και ιστορικοί της Τουρκίας. Οχι δοκίμια ή απόψεις αλλά παρουσιάζουν συγκεκριμένες (ιδίως όσον αφορά τα οικονομικά και την παιδεία) έρευνες που δίνουν νέες απαντήσεις στο ερώτημα «ποιος είναι ο τουρκικός στρατός».
Σε λίγες μέρες το αφιέρωμα του Birikim θα κυκλοφορήσει σε βιβλίο και στα ελληνικά («Ο τουρκικός στρατός – ένα πολιτικό κόμμα, μία κοινωνική τάξη», επιμέλεια: Σία Αναγνωστοπούλου και Στράτης Μπουρνάζος, εκδ. «Βιβλιόραμα»).
Στη βιολογία, το φυτοπλαγκτόν, αυτές οι καφεπράσινες μάζες που λατρεύουν τα μολυμένα θαλασσινά νερά, ζουν προκαλώντας ασφυξία στους υπόλοιπους οργανισμούς, αφού δεσμεύουν το διαθέσιμο οξυγόνο. Περίπου σ’ αυτήν την εικόνα κατέληξαν οι Τούρκοι πανεπιστημιακοί. Προσπάθησαν να εντοπίσουν σε βάθος χρόνου συμφέροντα και κοινωνικές ομάδες που συμμάχησαν ή και δημιουργήθηκαν από το σύστημα που λέγεται «Στρατός». Και ανακάλυψαν μια παράλληλη κοινωνία. Η οποία δεν άφησε ζωτικό χώρο σε καμία άλλη κοινωνική δύναμη ή ιδεολογία να αναπτυχθεί στην Τουρκική Δημοκρατία.
Το δεύτερο γεγονός που σηματοδοτεί αυτή η έκδοση το εξηγούν οι πανεπιστημιακοί Αχμέτ Ινσέλ, Ομέρ Λατσινέρ και Αλί Μπαϊράμογλου: «Στις δημοκρατίες απαιτείται από τον στρατό να μην τοποθετείται για τα πολιτικά και κοινωνικά ζητήματα. Ομως στην αυταρχική δημοκρατία της Τουρκίας αυτό που πραγματικά απαιτείται είναι να μην εκφράζεται η κοινωνία για τον στρατό είτε, αν το κάνει, να εκφράζεται μόνο επαινετικά». Αυτή η αντίληψη φαίνεται ότι αλλάζει. Το απέδειξε το Birikim. Δεν είναι πια τόσο πανίσχυρος ο στρατός, ώστε η πανεπιστημιακή ελίτ σχεδόν να τον αγνοεί;
Ο τουρκικός στρατός, σύμφωνα με τον προγραμματισμό του Συμβουλίου Εθνικής Ασφάλειας θα είναι σε δέκα χρόνια πλήρως επαγγελματικός. Πολλοί αμφιβάλλουν γι’ αυτό το πλάνο. Διότι δεν θέλει ο ίδιος ο στρατός. Το 2006 το μεγαλύτερο σώμα στην Τουρκία ήταν οι δυνάμεις ξηράς με 402.000 στρατιώτες σε σύνολο 820.000. Εδώ και χρόνια αν και έχει τεθεί το ζήτημα της μείωσης του στρατιωτικού προσωπικού ελάχιστα έχουν γίνει. Με εξαίρεση τέσσερις ταξιαρχίες που καταργήθηκαν τον Μάιο του 2004, τα πλάνα που μιλούσαν για μείωση, μέχρι σήμερα, κατά 100.000 άνδρες δεν έχουν επαληθευτεί.
Το deal του ’60
Ο τουρκικός στρατός είναι μια ολόκληρη κοινωνική τάξη, που συμμαχεί με άλλες σε βάσεις καθαρά οικονομικές όπως αποκαλύπτει η έρευνα του Ταχά Παρλά. Η βάση της ανεξάρτητης οικονομικής δύναμής του χτίστηκε πάνω σε ένα sui generis νομοθέτημα του 1960. Στις 27 Μαΐου εκείνου του χρόνου δημιουργείται το Ιδρυμα Αλληλοβοηθείας Στρατού (ΙΑΣ). Πίσω από αυτόν τον παραπλανητικό τίτλο κρυβόταν ένα μεγάλο οικονομικό deal. Ενας εκτεταμένος επιχειρηματικός όμιλος εταιρειών ενσωματωνόταν στη δομή των Τουρκικών Ενόπλων Δυνάμεων. Σε δέκα χρόνια το ΙΑΣ είχε μετατραπεί σε μία από τις μεγαλύτερες ανώνυμες εταιρείες της Τουρκίας. Τα καθαρά του κέρδη αυξήθηκαν στην οκταετία 1962-1970 κατά 2.400%.
Ο Ταχά Παρλά ανακαλύπτει πως ο ΙΑΣ διαθέτει τις εξής θυγατρικές επιχειρήσεις: αλυσίδες σούπερ μάρκετ, εταιρείες ακινήτων για την κατασκευή πώληση και ενοικίαση συγκροτημάτων γραφείων σε κρατικά ιδρύματα αλλά και σε ιδιώτες, μετοχές και ομόλογα, ασφαλιστικές δραστηριότητες και κοινοπραξίες. Στις τελευταίες συμπεριλαμβάνονται η αυτοκινητοβιομηχανία (Renault), εταιρείες εισαγωγής αυτοκινήτων, βιομηχανία ελαστικών (Goodyear), πετρελαιοειδή (Petkim), κονσερβοποιία λαχανικών, βιομηχανία τυποποίησης αγροτικών προϊόντων και τσιμεντοβιομηχανία… «Ο απλός στρατιωτικός υπάλληλος, σημειώνει ο Παρλά, που είχε προ καιρού αποκτήσει πολιτική δύναμη, έμελλε να γίνει έμπορος, βιομήχανος, επενδυτής και εισοδηματίας».
Οι σχέσεις των ελίτ
Το κλειδί για την κατανόηση της ιδιαιτερότητας του ΙΑΣ βρίσκεται περισσότερο στις σχέσεις της επιχειρηματικής με τη στρατιωτική ελίτ. Οι επιχειρηματίες που μέχρι το 1960 είχαν περίπου αρνητική στάση απέναντι στον στρατό, το 1971 είχαν αλλάξει στάση. Μετά το τελεσίγραφο που οδήγησε τότε σε στρατιωτικό πραξικόπημα τα ρεπορτάζ των τηλεοπτικών δελτίων προβάλλουν τα μεγαλοπρεπή δείπνα που διοργάνωναν τα επιμελητήρια και οι βιομηχανίες προς τιμή των διοικητών του στρατιωτικού νόμου.
Ο Παρλά αναζητά την εξέλιξη του ΙΑΣ και την επόμενη δεκαετία.
Στο (πρώτο) διοικητικό συμβούλιο του (μετεξελιγμένου) ΙΑΣ μετέχουν οι Βεχμπί Κοτς, βασιλιάς της τουρκικής βιομηχανίας, και ο Καζίμ Τασκέντ, βαρώνος των τουρκικών ιδιωτικών τραπεζών. Οι ίδιοι έγιναν μεγαλομέτοχοι στις πρώτες σημαντικές επιχειρήσεις του ΙΑΣ: ο Κοτς στην ΟΥΑΚ – Goodyear και ο Τασκέντ στην ΟΥΑΚ – Renault.
Ο ΙΑΣ δεν σταματά εκεί. Από ένα μερίδιο της τάξης του 34,25% στην «Τουρκική Τράπεζα της Βοστώνης» το 1991, σήμερα βρέθηκε να είναι ο μόνος (100%) κάτοχος της δικής του τράπεζας της ΟΥΑΚ Bank. Ποιος άλλος στρατός στον κόσμο έχει δική του τράπεζα; Και ποιος στρατός έχει εντάξει στο σύστημά του μεγάλους επιχειρηματίες για περίπου 30 χρόνια;
Αυτές οι επιχειρηματικές ελίτ είναι σήμερα το μεγάλο ερώτημα. Πόσο θα στηρίξουν τους στρατηγούς;
«Χακί» μαθήματα από το Δημοτικό
Τα «Στοιχεία Εθνικής Ασφάλειας» είναι το πιο περίεργο μάθημα στο δημόσιο εκπαιδευτικό σύστημα της Τουρκίας. Οι πρωτοτυπίες του αναδείχθηκαν και εξηγήθηκαν από την έρευνα της Αϊσέ Γκιούλ Αλτινάι (πανεπιστημιακός). Το συγκεκριμένο μάθημα δεν γίνεται από εκπαιδευτικό, αλλά από στρατιωτικό. Ο οποίος δεν διορίζεται βέβαια από το υπουργείο Παιδείας, αλλά από τον διοικητή του κοντινότερου στρατοπέδου! Τα βιβλία, ακόμη και οι ώρες διδασκαλίας ορίζονται από τον Στρατό – με την τυπικά σύμφωνη γνώμη του υπουργείου Παιδείας. Το μάθημα αυτό έχει τη ρίζα του στη σκέψη του Κεμάλ ο οποίος έβαζε πάντα δίπλα τους όρους «αρχιδάσκαλος» και «αρχιστράτηγος». Το 1925 αυτός ο παραλληλισμός δεν είχε την ίδια σημασία με σήμερα.
Πριν από δέκα χρόνια το μάθημα άλλαξε. Προστέθηκαν δύο νέα κεφάλαια, το «Αρχές του Ατατούρκ – Εθνική Ενότητα και Ομόνοια» και το «Απειλές και συνομωσίες κατά της Τουρικής Δημοκρατίας». Στο αναλυτικό πρόγραμμα αναφέρεται ότι οι τρεις πρώτοι στόχοι του προγράμματος είναι «να συμβάλλει στη διαπαιδαγώγηση της τουρκικής νεολαίας σύμφωνα με τις αρχές του Ατατουρκισμού, να προωθήσει την εκμάθηση στη νεολαία των εθνικών στρατηγικών και τέλος, να φέρει σε επαφή τη νεολαία με τις ένοπλες δυνάμεις».
Μ’ αυτές τις αλλαγές το κέντρο βάρος του μαθήματος εθνικής ασφάλειας μετατοπίστηκε. Ενώ αρχικά το περιεχόμενό του επικεντρωνόταν στον στρατό, τώρα πρόκειται για το μάθημα της «πολιτικής επικαιρότητας με άξονα τον Ατατουρκισμό και τις διεθνείς σχέσεις». Τα «Στοιχεία Εθνικής Ασφάλειας» θεωρούνται σήμερα το μόνο μάθημα διδακτέας ύλης στο οποίο συζητούνται πολιτικά ζητήματα της επικαιρότητας. Και επειδή ακριβώς παραδίδεται από δασκάλους – στρατιωτικούς καλλιεργείται η αντίληψη -καταλήγει η Αϊσε Αλτινάι- ότι η πολιτική αποτελεί στρατιωτικό ζήτημα και πρέπει να προσεγγίζεται από στρατιωτική οπτική.
Στις στατιστικές που καταγράφουν την εμπιστοσύνη των πολιτών προς τους θεσμούς ο στρατός έρχεται πάντα πρώτος. Αν και τέτοιες στατιστικές εξαρτώνται ιδιαίτερα από τον τρόπο που διατυπώνεται το ερώτημα, ο πανεπιστημιακός Τανέλ Ντεμιρέλ δεν αφήνει περιθώρια για ελπίδες: «Στα γεγονότα της συνοικίας Γκαζί στην Πόλη (περιοχή με Αλεβίτες και ισχυρή αριστερή παράδοση) οι συγκρούσεις με την αστυνομία πήραν τέλος μόνο όταν επενέβη ο στρατός, ο οποίος μάλιστα έγινε δεκτός με χειροκροτήματα από τους εξαγριωμένους Αλεβίτες! Ακόμη και στο ποδόσφαιρο, όταν γίνονται επεισόδια οι επικεφαλής των ομάδων δεν καλούν την αστυνομία, αλλά τον Στρατό».
Τουρκικό οξύμωρο
Στη σύγκρουση Ερντογάν – Μπουγιούκανιτ την περασμένη άνοιξη με αφορμή την εκλογή Προέδρου Δημοκρατίας ο Economist διαπίστωνε το τουρκικό οξύμωρο: «εκκοσμίκευση εναντίον δημοκρατίας».
Η Σία Αναγνωστοπούλου επίκουρος καθηγήτρια, Πάντειο) θα διευκρινίσει ότι «η πιο σωστή διατύπωση είναι πως στην Τουρκία, ο διαχειριστής του κοσμικού κράτους είναι εναντίον της δημοκρατίας. Η αυταρχικότητα των τουρκικών Ενόπλων Δυνάμεων τελικά κατάφερε να εγκαταστήσει τη θρησκεία ως τον μοναδικό δίαυλο επικοινωνίας του κράτους με τον πολίτη. Επνιξε όλες τις άλλες φωνές».
Οι έρευνες των Τούρκων πανεπιστημιακών του Birikim δείχνουν ότι κάθε νίκη εναντίον του στρατού είναι μια μεγάλη νίκη γιατί ο αντίπαλος είναι μια ολόκληρη κοινωνική τάξη που σήμερα αναζητά νέες συμμαχίες. Ετσι, χαρακτηρίστηκε ως απρόσμενη νίκη το γεγονός ότι για πρώτη φορά τον Αύγουστο του 2004 τοποθετήθηκε στη θέση του γραμματέα του Συμβουλίου Εθνικής Ασφάλειας πρεσβευτής αντί στρατηγός. Μερικές πρόσφατες νίκες ήταν ακόμη το τέλος της εκπροσώπησης του Συμβουλίου Εθνικής Ασφαλείας στο Ανώτατο Ραδιοτηλεοπτικό Συμβούλιο και στο Συμβούλιο Ανώτατης Εκπαίδευσης.
Εκείνο που ίσως οφείλει να κατανοήσει η Δύση -λένε οι Τούρκοι πανεπιστημιακοί- είναι ότι τέτοιες νίκες στη σημερινή Τουρκία δεν είναι καθόλου εύκολη υπόθεση.
Στα τουρκικά το «χαράμι» και το «χαλάλι» έχουν ιδιαίτερη βαρύτητα. Αυτές οι νίκες δεν είναι «χαράμι»…