«Η ΒΡ καταργεί 5.000 θέσεις εργασίας λόγω μείωσης των κερδών», ήταν ο πρώτος τίτλος στην ηλεκτρονική έκδοση των Financial Times, την περασμένη Τρίτη. Στο σχετικό ρεπορτάζ του Εντ Κρουκς, όμως, τα πράγματα δεν φαίνονται και τόσο τραγικά: Η «μείωση» συνίσταται στο ότι η ΒΡ είχε, εντός του 2007, κέρδη μόνο… 17,3 δισ. δολαρίων! Μάλιστα, η διοίκηση της εταιρείας αποφάσισε να αυξήσει το μέρισμα στους μετόχους της κατά 31%, ακριβώς την ημέρα που προανήγγειλε ότι 5.000 εργάτες και υπάλληλοί της θα πεταχτούν στον δρόμο για αντιμετωπισθεί η… «κρίση»!
Παρόμοιες ειδήσεις τείνουν να θεωρούνται τόσο φυσιολογικές, όσο η διαπίστωση ότι ο ήλιος βγαίνει από την ανατολή, ύστερα από τρεις δεκαετίες κυριαρχίας του νεοφιλελευθερισμού ως κοινής πολιτικής θρησκείας των κεντροδεξιών και των κεντροαριστερών κυβερνήσεων. Είναι όμως πολύ πιθανό η εποχή αυτή -που άρχισε το 1979-1980 με την εκλογή της Μάργκαρετ Θάτσερ στη Βρετανία, του Ρόναλντ Ρέιγκαν στην Αμερική και τη στροφή της μεταμαοϊκής Κίνας του Ντενγκ Σιαοπίνγκ στον καπιταλιστικό δρόμο- να βρίσκεται προς το τέλος της. Αυτός ήταν ο βασικός άξονας των προβληματισμών πολιτικών και επιχειρηματιών στο φετινό Παγκόσμιο Οικονομικό Φόρουμ του Νταβός, σύμφωνα με το σχετικό ρεπορτάζ της International Herald Tribune, που ανήγγειλε ένα «Σημείο Καμπής στην Οικονομική Ιστορία».
Εκτιμήσεις «τέλους εποχής»
Την αίσθηση ότι βαίνουμε προς κάποιου είδους «τέλος εποχής» συμμερίζονται ακόμη και φανατικοί υποστηρικτές του νεοφιλελευθερισμού. Αίφνης, ο Μάρτιν Γουλφ έγραφε πρόσφατα στους Financial Times: «Φοβάμαι ότι ο συνδυασμός της αστάθειας στο χρηματιστικό σύστημα με τις τεράστιες απολαβές των στελεχών θα καταστρέψει κάτι που έχει θεμελιώδη σημασία – την πολιτική νομιμοποίηση στην ίδια την οικονομία της αγοράς». Από τις ίδιες στήλες, ο Τζέφρι Γκάρτεν σημείωνε: «Στα τέλη του 18ου αιώνα, ο καπιταλισμός αντικαθιστούσε τη φεουδαρχία. Στον εικοστό αιώνα, οι ελεύθερες αγορές κυριάρχησαν σε παγκόσμια κλίμακα. Σήμερα, ο κόσμος φλερτάρει με έναν νέο, μεγάλο μετασχηματισμό στη φιλοσοφία και τους όρους του παγκόσμιου εμπορίου». Ο καθηγητής του Πανεπιστημίου του Γέιλ δεν κρύβει ότι δεν του αρέσει καθόλου ο εκκολαπτόμενος μετασχηματισμός, τον οποίο θεωρεί ωστόσο αναπόφευκτο: «Το πνεύμα της νέας εποχής είναι ο κρατικός καπιταλισμός», εκτιμά.
Ο γενικός διεθυντής της Παγκόσμιας Τράπεζας, Πασκάλ Λαμί, έκανε λόγο, στο Νταβός, για «μετατόπιση του ιδεολογικού εκκρεμούς από την αγορά προς το κράτος», ενώ ο καθηγητής του Χάρβαρντ Κένεθ Ρόγκοφ εκτιμούσε ότι «βλέπουμε τους σπόρους ενός νέου οικονομικού παραδείγματος». Ρόλο καταλύτη σ’ αυτήν την κατεύθυνση έπαιξε η αποσταθεροποίηση της αμερικανικής οικονομίας, που ξεκίνησε από την κατάρρευση της αγοράς ακινήτων χαμηλής φερεγγυότητας (subprime loans), τον περασμένο Αύγουστο και απειλεί να συμπαρασύρει ολόκληρο το χρηματοπιστωτικό σύστημα.
Οι εκτιμήσεις των οικονομολόγων και των επιχειρηματιών για το μέλλον της αμερικανικής και της διεθνούς οικονομίας αποκλίνουν τα μέγιστα, από τους αισιόδοξους, που προβλέπουν ήπια επιβράδυνση, στο ένα άκρο, μέχρι εκείνους που φοβούνται αποκαλυπτικό κραχ, τύπου 1929, ή μακρόχρονη, οδυνηρή ύφεση, τύπου Ιαπωνίας της δεκαετίας του ’90, στο άλλο. Πολλοί συμφωνούν, πάντως, ότι πρόκειται για τον βαθύτερο κλονισμό της παγκόσμιας οικονομίας από την κρίση που πυροδότησε η πετρελαϊκή κρίση του 1973.
Στην ιστορία του καπιταλισμού, οι μεγάλες κρίσεις γεννούσαν πάντα μεγάλες στροφές. Η κρίση του 1847 έθρεψε τις δημοκρατικές επαναστάσεις του 1848 και προετοίμασε τη συντριβή των ισχυρών φεουδαρχικών υπολειμάτων. Η παρατεταμένη Μεγάλη Υφεση (1873- ’96) επώασε γονιδιακές μεταλλάξεις, όπως τα καρτέλ, τα τραστ και η μεγάλη, μετοχική εταιρεία με το επιστημονικό μάνατζμεντ και τον τεϋλορισμό. Η οδυνηρή κρίση του 1929- 32 έφερε το τέλος της πρώιμης παγκοσμιοποίησης, την επιστροφή στον προστατευτισμό και κυρίως τη δημιουργία κοινωνικού κράτους, με ορόσημο το New Deal του Φράνκλιν Ντέλανο Ρούζβελτ. Τέλος, η κρίση του 1973- ’79 πυροδότησε την αντίστροφη μετατόπιση προς τον νεοφιλελευθερισμό, που κυριαρχεί μέχρι σήμερα.
Η εν εξελίξει αποσταθεροποίηση (πρώτα δείγματα της οποίας είχαμε την περίοδο 1997-2001, με τις αλυσιδωτές κρίσεις στη Ν.Α. Ασία, τη Λατινική Αμερική και τις διαδικτυακές επιχειρήσεις των ΗΠΑ) έχει ήδη ραγίσει την πίστη σε βασικούς πυλώνες του νεοφιλελεύθερου δόγματος, όπως:
– Η αυτονομία του χρηματιστικού κεφαλαίου. Μέχρι χθες η καταγγελία του «καπιταλισμού του καζίνο» ήταν αποκλειστικότητα κομμάτων της Αριστεράς και εναλλακτικών κινημάτων κατά της παγκοσμιοποίησης. Τώρα, ο Νικολά Σαρκοζί κάνει λόγο για «έναν καπιταλισμό των παραγωγικών επιχειρήσεων, όχι των κερδοσκόπων» και ζητεί πολιτικό έλεγχο στην Ευρωπαϊκή Κεντρική Τράπεζα, ενώ ένας διαπρύσιος οπαδός του καπιταλισμού, όπως ο οικονομολόγος Ζακ-Λικ Γκρεό, τάσσεται υπέρ της κατάργησης των χρηματιστηρίων, ξεπερνώντας σε ριζοσπαστισμό τα περισσότερα αριστερά κόμματα.
– Η εμμονή στο λιγότερο κράτος. Οπως συνέβη επί Ρέιγκαν, με την κρίση του 1987, η Αμερική και οι εταίροι της, τη στιγμή της επικίνδυνης δοκιμασίας, άφησαν στην άκρη όλα τα νεοφιλελεύθερα δόγματα και αναζήτησαν σωσίβιο στην κρατική παρέμβαση μέσω της πολιτικής χαμηλών επιτοκίων, των φορολογικών ελαφρύνσεων και των στρατιωτικών δαπανών.
– Η θεώρηση της παγκοσμιοποίησης ως φυσικού φαινομένου, τόσο αναπότρεπτου όσο οι βροχές και οι σεισμοί. Ενα μόνο παράδειγμα προσφέρει το HorizoProject υπό τον Λίο Χάτερι, φόρουμ που συγκεντρώνει πλήθος Αμερικανών γερουσιαστών, βουλευτών και μεγάλων επιχειρηματιών που κατηγορούν τον Τζορτζ Μπους ότι παραδίδεται άνευ όρων στις πολυεθνικές εταιρείες και απαιτούν περιορισμούς στο διεθνές εμπόριο με στόχο την ενίσχυση της παραγωγής στις ΗΠΑ.
– Η γοητεία του αμερικανικού μοντέλου. Οσοι εξυμνούσαν τον δυναμισμό της πιο προχωρημένης, σε νεοφιλελεύθερες «μεταρρυθμίσεις», Αμερικής σε αντιδιαστολή με την υποτιθέμενη «ευρωσκλήρωση» της Γηραιάς Ηπείρου, υποχρεώνονται να μετριάσουν, τουλάχιστον, τις εκτιμήσεις τους. Η υπερχρεωμένη Αμερική συντηρεί την παρασιτική κατανάλωσή της μόνο χάρη στις καθημερινές μεταγγίσεις τεράστιων ποσών από τα τεράστια πλεονάσματα της… κομμουνιστικής Κίνας και των ισλαμικών πετρομοναρχιών του Περσικού Κόλπου! Οπως έγραφε ο Γάλλος κοινωνιολόγος Εμανουέλ Τοντ, ο σύγχρονος κόσμος θυμίζει τνο μύθο του Λαφοντέν από την ανάποδη, όπου το εργατικό μυρμήγκι προσφέρει αφειδώς στο τεμπέλικο τζιτζίκι τις αποταμιεύσεις του. Το αντάλλαγμα είναι, όμως, η παράξενη εξάρτηση της υπερδύναμης από τους μελλοντικούς ανταγωνιστές της: δεν είναι εύκολο να υπαγορεύσει κανείς όρους στους πιστωτές του!
Ιnfo
-Γιώργου Σταμάτη, Περί Νεοφιλελευθερισμού, Εκδόσεις ΚΨΜ, 2007.
-Jean- Luc Greau, Ο καπιταλισμός στο μέλλον, Ελληνικά Γράμματα, 2007.
-Samir Ami& Etienne Balibar (eds.), Fidu neoliberalisme?, PUF, 2006.
-ΚatriΒennhold, Othe cusp of economic history, International Herald Tribune, 22/1/2008.