Οι συντάκτες του θνησιγενούς Συντάγματος της Ευρώπης διατύπωναν, στο προοίμιό του, την πεποίθηση ότι οι λαοί της Γηραιάς Ηπείρου είναι πλέον «αποφασισμένοι να υπερβούν τις παλαιές τους διχόνοιες και, όλο και πιο στενά ενωμένοι, να σφυρηλατήσουν (μαζί) το κοινό τους πεπρωμένο». Η χιμαιρική τους αισιοδοξία δεν διήρκεσε παρά ελάχιστους μήνες. Τον Μάιο του 2005, η γαλλική κοινή γνώμη αποφάσισε να απορρίψει τη συνταγματική συνθήκη, η οποία ενταφιάστηκε οριστικά λίγες ημέρες αργότερα, μετά και το «όχι» των Ολλανδών. Μπροστά στο διαφαινόμενο αδιέξοδο, οι Ευρωπαίοι ηγέτες κατέφυγαν στην -κυνική κατά πολλούς- λύση της μετονομασίας του Συντάγματος σε Μεταρρυθμιστική Συνθήκη, συναινώντας παράλληλα σε κάποιες δευτερεύουσες αλλαγές, ώστε να κατευναστεί μέρος των αντιδράσεων. Εντούτοις, η Ιρλανδία δεν έδειξε την ίδια «προνοητικότητα» με τα υπόλοιπα κράτη-μέλη και αποφάσισε να θέσει εκ νέου τη Συνθήκη στη δοκιμασία ενός δημοψηφίσματος. Παρά τις περί του αντιθέτου προβλέψεις, το αποτέλεσμα ήταν και πάλι αρνητικό.
Αγνοια
Εκ πρώτης όψεως λοιπόν, ο μοναδικός τομέας στον οποίο η Ε.Ε. παρουσιάστηκε μέχρι σήμερα «ενωμένη στην πολυμορφία της», ήταν η απόρριψη της ίδιας της εξέλιξής της. Ωστόσο, έχει πολλάκις τονιστεί από δημοσκόπους και ερευνητές ότι η εν λόγω στάση δεν συνδέεται με τους πολιτικούς και νομικούς όρους της ενοποιητικής διαδικασίας, όπως αυτοί ρητώς περιγράφονται στα απορριφθέντα συνταγματικά κείμενα. Είναι άλλωστε ενδεικτικό ότι ένας στους τρεις Ολλανδούς που ψήφισε «όχι» στο Ευρωσύνταγμα δήλωσε ότι δεν γνωρίζει αρκετά πράγματα γι’ αυτό. Ανάλογες ήταν και οι απαντήσεις που έδωσαν οι Ιρλανδοί, μετά τη δική τους προσέλευση στις κάλπες. Ακόμη όμως και στην Ισπανία, της οποίας οι πολίτες ενέκριναν στην πλειοψηφία τους το Ευρωσύνταγμα, η γνώση για το περιεχόμενο του κειμένου ήταν περιορισμένη. Σύμφωνα με τα στοιχεία του Ευρωβαρόμετρου, τρεις στους δέκα Ισπανούς πίστευαν ότι η Συνθήκη καταργεί την εθνική υπηκοότητα.
Η έλλειψη ενημέρωσης δημιούργησε πρόσφορο έδαφος για την ανάπτυξη εκατοντάδων μύθων σχετικά με τα μέτρα που προωθούν οι Βρυξέλλες. Οι μεγαλύτερες σε κυκλοφορία βρετανικές εφημερίδες, η Sun και η Daily Mail, έχουν κατά καιρούς ισχυριστεί, μεταξύ άλλων, ότι η Κοινή Αγροτική Πολιτική απαγορεύει την καλλιέργεια αγγουριών που… δεν είναι ίσια και βάζει όριο στην επιτρεπόμενη καμπύλη της μπανάνας, ενώ η Κομισιόν έχει υποτίθεται εισηγηθεί κοινό μέγεθος για όλα τα προφυλακτικά που κυκλοφορούν στην Ευρώπη.
Πάντως, η περίπτωση της Ιρλανδίας είναι η πλέον χαρακτηριστική, αφού καταρρίπτει δύο βασικά επιχειρήματα, τα οποία έχουν συχνά εγείρει οι δύο αντίθετοι -αλλά εφαπτόμενοι ως προς το θέμα της Ε.Ε.- πόλοι του ιδεολογικού φάσματος: η μεν παραδοσιακή αριστερά επιχαίρει επειδή οι λαοί της Ευρώπης «αντέδρασαν στην υπονόμευση των κοινωνικών τους κατακτήσεων», αγνοώντας επιδεικτικά ότι ελάχιστοι Ιρλανδοί ανέφεραν ότι απέρριψαν το Σύνταγμα γι’ αυτό το λόγο. Η δε δεξιά πανηγυρίζει για την αποδοκιμασία «του διευθυντηρίου των Βρυξελλών», τη στιγμή που τόσο οι Ιρλανδοί, όσο και οι Γάλλοι και οι Ολλανδοί τάσσονται στην πλειοψηφία τους υπέρ της Ενωμένης Ευρώπης.
Εάν λοιπόν τα ηχηρά «όχι» δεν οφείλονται ούτε στο περιεχόμενο των κάθε άλλο παρά εύληπτων διατάξεων του Ευρωσυντάγματος που ελάχιστοι έχουν διαβάσει, αλλά ούτε στην απόρριψη της διαδικασίας ενοποίησης per se, τότε ανακύπτει το ερώτημα του πού οφείλεται ο -διαρκώς αυξανόμενος- ευρωσκεπτικισμός. Το ερώτημα γίνεται ακόμη πιο έντονο για λαούς όπως ο ιρλανδικός που απέρριψε την Ευρωσυνθήκη, τη στιγμή που το 87% των πολιτών του θεωρεί ότι ωφελήθηκε από την Ευρωπαϊκή Ενωση. Επί της ουσίας, οι δεκάδες λόγοι που παραθέτουν οι Ευρωπαίοι χωρίζονται σε δύο και μόνο κατηγορίες.
Απόμακροι θεσμοί
Η μία κατηγορία απαντήσεων σχετίζεται με την υπόσταση της Ευρώπης. Οι θεσμοί των Βρυξελλών θεωρούνται απόμακροι και νεφελώδεις. Σε αντίθεση με τα κρατικά Κοινοβούλια, τα πολιτικά κόμματα, τις συνδικαλιστικές οργανώσεις και όλες τις συνιστώσες του έθνους-κράτους, η Ευρωπαϊκή Ενωση δεν έχει καταφέρει καθ’ όλη τη διάρκεια της ιστορικής της διαδρομής να δημιουργήσει οποιοδήποτε δεσμό με τον Ευρωπαίο πολίτη. Για παράδειγμα, ακόμη και ο πιο ενημερωμένος κεντροδεξιός Ευρωπαίος ελάχιστα κόπτεται για τις τύχες του Ευρωπαϊκού Λαϊκού Κόμματος, το οποίο υποτίθεται ότι εκπροσωπεί τις ιδέες του στο Ευρωκοινοβούλιο.
Χωρίς αντίκτυπο
Παρά τη θεσμική ανάπτυξη του ευρωπαϊκού οικοδομήματος, το έθνος-κράτος παραμένει ο κύριος εκφραστής της πολιτικής και στρατιωτικής ισχύος, ο αποδέκτης κοινωνικών αιτημάτων, αλλά και το βασικό σημείο αναφοράς στην οργάνωση των κοινωνιών. Εν ολίγοις, η αποτυχία ή ο εξευτελισμός της Ευρώπης δεν φαίνεται να βαρύνει ουδόλως στις συνειδήσεις των πολιτών της, όπως θα συνέβαινε με την πατρίδα τους. Επιπλέον, η απόρριψη μιας συνθήκης δεν έχει κάποιο άμεσο και εμφανές αντίκτυπο στην καθημερινότητα των Ευρωπαίων, εκτός ίσως από τον προβληματισμό που δημιουργεί στους πολιτικούς τους ηγέτες, κάτι που ελάχιστα συγκινεί. Ο Ζακ Ντελόρ είχε θέσει το ζήτημα στις πραγματικές του διαστάσεις, όταν παραδέχθηκε ότι «κανείς δεν ερωτεύεται έννοιες όπως η κοινή αγορά». Γι’ αυτόν ακριβώς το λόγο, αρκετοί έγκριτοι κοινωνιολόγοι, όπως ο Αντονι Σμιθ, έχουν τονίσει ότι η ευρωπαϊκή ολοκλήρωση είναι αδύνατη, ελλείψει ενός «ευρωπαϊκού πατριωτισμού».
Η δεύτερη ομάδα απαντήσεων συμπληρώνει την αποτυχία ταύτισης με την Ευρώπη, με την καχυποψία απέναντι στο άγνωστο. Πολλοί ήταν εκείνοι που απέρριψαν το δημοψήφισμα εξαιτίας της ανεργίας, η οποία αποδίδεται στη μετανάστευση. Αλλοι αντέδρασαν με έναν μάλλον άστοχο τρόπο στην προοπτική ένταξης της Τουρκίας στην Ενωση, ενώ κάποιοι αναφέρθηκαν στο ενδεχόμενο απώλειας στοιχείων της εθνικής τους ταυτότητας. Συγκυριακά φαινόμενα ή δομικές ανεπάρκειες του πολιτικού και οικονομικού μας συστήματος αποδίδονται στους «Ευρωπαίους γραφειοκράτες». Η Ευρώπη ενσαρκώνει με άλλα λόγια τον ιδανικό αποδιοπομπαίο τράγο, τη στιγμή που παραγνωρίζεται βολικά το γεγονός ότι οι ευρωβουλευτές, οι συμμετέχοντες στα Συμβούλια, οι συντάκτες των συνθηκών, οι επίτροποι και το σύνολο της πολιτικής της ηγεσίας έχει επιλεγεί από τους ίδιους ακριβώς πολίτες που εκλέγουν και τους εθνικούς τους εκπροσώπους. Η Ενωση δέχεται πυρά για θέματα που εκτείνονται από το σχήμα των λαχανικών, μέχρι την παρακμή της παράδοσης. Σε πολλά σημεία, ο αντι-ευρωπαϊκός λόγος θυμίζει τον αντισημιτισμό του μεσοπολέμου, όταν οι Εβραίοι κατηγορούνταν για κάθε κοινωνικό δεινό ακόμη και σε χώρες όπου οι εβραϊκές μειονότητες ήταν αμελητέες ή και ανύπαρκτες.
Κρίσιμη καμπή
Εν ολίγοις, το ευρωπαϊκό όραμα βρίσκεται σε κρίσιμη καμπή. Μολονότι τα «όχι» δεν οφείλονται στον ευρωσκεπτικιστικό πολιτικό λόγο, αναμφισβήτητα τον ενισχύουν. Η αγνόηση των λαϊκιστών, με την «περιφρονητική» αποστροφή ότι είναι γραφικοί και παρωχημένοι, δεν θα εξαφανίσει το πρόβλημα, ούτε θα τους αποδυναμώσει. Τουναντίον, όπως έχει παρατηρήσει η Σαντάλ Μουφ στο Δημοκρατικό Παράδοξο (Αθήνα: Πόλις), η σύγκλιση των πολιτικών ηγετών προς μία άχρωμη διαχειριστική προσέγγιση στην Ευρώπη αφήνει το πεδίο της κοινωνικής αμφισβήτησης ελεύθερο για να καταληφθεί από αντιδημοκρατικές δυνάμεις. Η επικοινωνιακή διαχείριση της Ε.Ε από μόνη της δεν αρκεί, αν δεν εμπεδωθεί η εντύπωση ότι η ενοποίηση αποτελεί ένα ηθικό και πολιτικό στόχο που αξίζει την αφοσίωση των Ευρωπαίων. Εντέλει, η κοινή αγορά θα καταγγέλλεται για όλες τις κοινωνικές αδικίες που θα υπήρχαν ακόμη και αν δεν είχε θεσμοθετηθεί, εφόσον δεν δοθεί η δέουσα βαρύτητα στη δημιουργία μιας ευρωπαϊκής δημόσιας σφαίρας ικανής να «ενώσει στην πολυμορφία τους», τους απογοητευμένους και διχασμένους πολίτες.
Ιnfo
-R. Eatwell (επιμ.), European Political Cultures: Conflict or Convergence?, Λονδίνο: Routledge
-D. Howarth & J. Torfing (επιμ.) Discourse Theory in European Politics, Λονδίνο: Palgrave
– S. Zizek, «Η Ευρώπη μεταξύ «Ωδής στη Χαρά», χάους και απόγνωσης», Η «Καθημερινή», 30/12/2007