Ο Καύκασος ιστορικά υπήρξε κοιτίδα των πολλών λαών και σημαντικός χώρος μυθολογικής αναφοράς. Ακόμα και στο ερώτημα περί του τόπου γένεσης των λεγόμενων ινδοευρωπαϊκών λαών, η πλέον σύγχρονη επιστημονική εκδοχή προτείνει τον Καύκασο ως αρχέγονη κοιτίδα. Ομως ανεξάρτητα από τα ερωτήματα των επιστημόνων και τους κληρονομημένους μύθους, ο Καύκασος παραμένει μια πολυεθνική περιοχή που παράγει διαρκώς ένταση και συγκρούσεις. Η μετάβαση από την πολυεθνική σοβιετική δομή, στο μετασοβιετικό έθνος – κράτος δεν είναι καθόλου εύκολη υπόθεση. Ειδικά, όταν οι ενεργειακές παράμετροι καθορίζουν τις συμπεριφορές των μεγάλων δυνάμεων.
Στην προσοβιετική εποχή το πρόβλημα της πολυμορφίας αντιμετωπίστηκε με τη δοκιμασμένη συνταγή του μεγαλορωσικού πανσλαβισμού: βίαιη αφομοίωση. Την περίοδο που μεσολάβησε μεταξύ της αντι-τσαρικής επανάστασης του Φεβρουαρίου του ’17 και της μπολσεβικικής του Οκτωβρίου, οι εξελίξεις στον Καύκασο κινήθηκαν στην κατεύθυνση δημιουργίας εθνών – κρατών. Οι σημερινές εθνικές αντιπαραθέσεις εμφανίστηκαν και τότε με ιδιαίτερη ένταση. Κάθε εθνική ομάδα προσπάθησε με πολιτικά και στρατιωτικά μέσα να εξασφαλίσει την κυριαρχία της επί του εδάφους που θεωρούσε ότι της ανήκει. Ακόμα και οι πολυάριθμες ελληνικές κοινότητες θα οργανώσουν τα δικά τους ένοπλα τμήματα, θα διατυπώσουν αξιώσεις αυτονομίας και θα συγκρουστούν με τα κυρίαρχα έθνη της περιοχής, Γεωργιανούς και Αρμένιους, στην προσπάθεια να κατοχυρώσουν τα δικά τους συμφέροντα.
Οι μπάμπουσκες του Λένιν
Η επανάσταση των μπολσεβίκων θα βάλει τέλος στις διεργασίες αυτές, θα ενσωματώσει βίαια τις ανεξάρτητες αστικές Δημοκρατίες (αρμενική και γεωργιανή) του Καυκάσου και θα επιχειρήσει να επιλύσει το εθνικό ζήτημα με νέους τρόπους. Κατά τις πρώτες δεκαετίες, οι μπολσεβίκοι θα κινηθούν στην αντίθετη κατεύθυνση απ’ αυτή της τσαρικής Ρωσίας. Ο Λένιν στην πολιτική του αντίληψη θεωρούσε ότι οι εθνικοί-δημοκρατικοί αγώνες και η σοσιαλιστική επανάσταση συνδέονταν με μια βαθύτατη διαλεκτική σχέση. Σε αντίθεση με τον Στάλιν, αντιλαμβανόταν τη σημασία του εθνικού συναισθήματος των καταπιεσμένων πληθυσμιακών ομάδων. Κατά τα πρώτα έτη της εξουσίας του έγινε προσπάθεια να εφαρμόσει ένα σύστημα που θα επέτρεπε αφενός να ανθήσει ο πολιτισμός των εθνοτήτων στο συγκεκριμένο πολιτικό πλαίσιο και αφετέρου να εξασφαλιστούν τα δικαιώματά τους μέσα από μια συγκεκριμένη διοικητική δομή.
Στη βάση αυτή δημιουργήθηκε το σοβιετικό διοικητικό σύστημα που έμοιαζε, λίγο ή πολύ, με τις μπάμπουσκες. Δηλαδή με το ρωσικό παιχνίδι, όπου πολλές κούκλες βρίσκονται η μια μέσα στην άλλη. Ετσι, μέσα στη Σοβιετική Ενωση δημιουργήθηκαν οι Σοβιετικές Σοσιαλιστικές Δημοκρατίες, οι οποίες περιείχαν τις Αυτόνομες Σοσιαλιστικές Δημοκρατίες, που με τη σειρά τους περιείχαν Αυτόνομες Περιοχές. Ακόμα και οι Ελληνες της ΕΣΣΔ διέθεταν τέσσερις Αυτόνομες Περιοχές μέχρι το 1937. Τρεις στην Ουκρανία, μία στη Νότια Ρωσία και ετοιμάζονταν να ιδρύσουν και πέμπτη στην περιφέρεια του Σοχούμι, στην Αμπχαζία.
Οι «εχθροί» του Στάλιν
Στην εποχή του Στάλιν θα αλλάξουν πολλές από τις λενινιστικές σταθερές. Στη θέση της ανάπτυξης των εθνικών πολιτισμών θα προωθηθεί ο εκρωσισμός. Πολλές μικρές εθνότητες, που οι σταλινικοί θεωρούσαν ότι διέθεταν «μητέρα – πατρίδα» κάπου στη Δύση, θα αντιμετωπιστούν συλλήβδην ως «εχθροί του κράτους» με τραγικές επιπτώσεις στη φυσική τους υπόσταση. Στην περιοχή του Καυκάσου θα βρεθούν στο στόχαστρο της ρατσιστικής πολιτικής των σταλινικών, οι μουσουλμανικές πληθυσμιακές ομάδες (Τσετσένοι, Μεσχετίνοι, Ιγκουσέτιοι κ.ά), καθώς και οι Ελληνες. Μόνο ο θάνατος του Στάλιν απέτρεψε τις προσπάθειες βίαιης καταστολής και μεγαλύτερων εθνικών ομάδων, όπως οι Ουκρανοί ή οι Αμπχάζιοι.
Η κύρια αιτία που συντηρεί τις σύγχρονες εθνικές συγκρούσεις, είναι η προσπάθεια των κυρίαρχων εθνικών ομάδων να επιβάλουν ένα καθεστώς απόλυτου ελέγχου σε μια πολυεθνική περιοχή. Οι περιοχές άλλων εθνοτήτων που ως Αυτόνομες Δημοκρατίες βρέθηκαν μέσα στην επικράτεια της παλιάς Σοσιαλιστικής Δημοκρατίας που τώρα μεταλλάχθηκε σε έθνος – κράτος, βρέθηκαν στο στόχαστρο των νέων εθνικιστικών γραφειοκρατιών. Ετσι μια σειρά από συγκρούσεις ξέσπασαν σε όλη την έκταση της Σοβιετικής Ενωσης. Από την περιοχή των Γκαγκαούζων στη Μολδαβία και την Υπερδνειστερία, μέχρι την Κριμαία, την Τσετσενία, την Οσετία, το Ναγκόρνο Καραμπάχ, την Αμπχαζία επαναλήφθηκε ακριβώς το ίδιο σκηνικό.
«Ιστορική φάρσα»
Σίγουρα αποτελεί «ιστορική φάρσα» το γεγονός ότι ενώ η Δύση εγκαταλείπει τη μορφή του έθνους – κράτους ως μη παραγωγική και διαμορφώνει νέες πολυεθνικές δομές τύπου Ευρωπαϊκής Ενωσης, την ίδια στιγμή στην Ανατολή αρχίζει η εποχή του έθνους – κράτους. Στα παλιά πολυεθνικά κομμουνιστικά κράτη που κατέρρευσαν -κυρίως Σοβιετική Ενωση και Γιουγκοσλαβία- δρομολογήθηκε στη δεκαετία του ’90 η διαδικασία διαμόρφωσης έθνους – κράτους. Είναι μια μοναδική αντινομία, όπου ενώ ο φυσικός χρόνος μεταξύ Δύσης και Ανατολής είναι ο ίδιος, εν τούτοις ο ιστορικός χρόνος διαφέρει κατά πολύ.
Ο ρόλος και η θέση της Γεωργίας
Οι Γεωργιανοί υπήρξαν ένας από τους λαούς που διεκδικούσε έντονα την ανεξαρτησία του κατά τα τελευταία χρόνια της σοβιετικής κυριαρχίας. Μόνιμο μέλημα των μετασοβιετικών ηγεσιών ήταν η υποταγή του 30% περίπου του πληθυσμού που δεν είχε γεωργιανική καταγωγή. Από τα 5,6 εκατομμύρια των κατοίκων οι Αρμένιοι ανέρχονται σε μισό εκατομμύριο, ενώ 400.000 είναι Αζέροι. Παράλληλα, τρεις περιοχές της είχαν καθεστώς αυτονομίας: η Αμπχαζία, η Νότια Οσετία και η Ατζαρία, όπου κατοικούσαν μουσουλμάνοι Γεωργιανοί.
Οι Γεωργιανοί έπαιξαν σημαντικό ρόλο στη σοβιετική ιστορία. Δίπλα στον Λένιν υπήρχαν κορυφαίοι επαναστάτες, όπως ο Στάλιν, ο Ορτζονικίτζε κ.ά. Κατά την εποχή του Στάλιν, την αυταρχική σοβιετική εξουσία άρχισε να την ασκεί κατά το δοκούν η γεωργιανική ομάδα εξουσίας. Ο Λαυρέντι Μπέρια, δεξί χέρι του Στάλιν και επίδοξος διάδοχός του, θεωρείται υπεύθυνος για πολλά εθνικά εγκλήματα κυρίως κατά των Ελλήνων και των Αμπχαζίων.
Η ιδιαίτερη αυτή θέση των Γεωργιανών στη σοβιετική ιστορία φαίνεται ότι εμφύσησε ένα αυξημένο συναίσθημα εθνικής υπερηφάνειας, το οποίο κατά τις εποχές της κατάρρευσης θα διοχετευτεί από επιδέξιους δημαγωγούς σε ακραίο εθνικισμό. Ο Γκαμσαχουρντία θα προσπαθήσει να εμφυσήσει στο γεωργιανό λαό ρατσιστικά συναισθήματα κατά των «ξένων» και θα οδηγήσει τη νεαρή Γεωργία σε μια ανοιχτή αμφισβήτηση της αυτόνομης υπόστασης της Οσετίας, της Αμπχαζίας και της Ατζαρίας. Αποτέλεσμα ήταν οι διαδοχικοί πόλεμοι, πρώτα με τους Οσετίνους και στη συνέχεια με τους Αμπχάζιους.
Ο ανορθολογισμός των Γεωργιανών και η υποτίμηση της γεωπολιτικής θέσης της χώρας τους θα τους οδηγήσει σε διαδοχικές ήττες, οι οποίες θα ολοκληρωθούν με την πολιτική του Σαακασβίλι.
Η κρίση αυτή αποτυπώνεται και στην πορεία της ελληνικής κοινότητας της Γεωργίας. Οι περισσότεροι από τους 100.000 πολίτες που ανήκαν στην αναγνωρισμένη ελληνική μειονότητα, κατέφυγαν στην Ελλάδα, την Κύπρο και τη Νότια Ρωσία. Σήμερα ο αριθμός αυτών που παραμένουν στη Γεωργία μόλις ξεπερνά τους 10.000.
* Ο κ. Βλάσης Αγτζίδης είναι διδάκτωρ Σύγχρονης Ιστορίας. Βραβεύτηκε από την Ακαδημία Αθηνών για τη συγγραφή της Ιστορίας των Ελλήνων στη Μαύρη Θάλασσα.