Η Αμερική έχει καλήτερον σύστημα Διοικήσεως, και ζη ευτυχέστερα, διότι διοικείται από νόμους, οι οποίοι γίνονται με την πλέον μεγαλητέραν απλότητα, και έμπροσθεν εις όλων των ανθρώπων τα όμματα· η Αμερική είναι ευδαιμονεστέρα από κάθε άλλο μέρος, όπου τα πάντα ενεργούνται κρυφίως και Αριστοκρατικώς. («Ελληνικά Χρονικά», 21 Μαΐου 1824)
Για πάνω από δύο αιώνες οι ΗΠΑ αποτέλεσαν το πρότυπο ολόκληρης της υφηλίου, ακόμα και των αντιπάλων και των ανταγωνιστών τους. Η Ιστορία τους δεν ήταν ανέφελη, η πρόοδός τους δεν ήταν γραμμική, η κοινωνία τους δεν ήταν ποτέ ενοποιημένη. Δίπλα στους θριάμβους υπήρχαν και οι σκελετοί μέσα και έξω από το ντουλάπι. Από τη δουλεία και την ανομία του 19ου αιώνα μέχρι τη στήριξη δικτατόρων και τις χοντροκομμένες επεμβάσεις του 20ού (και στην Ελλάδα). Ομως, οι ΗΠΑ αποτέλεσαν σε όλη τη διάρκεια του σύντομου 20ού αιώνα την ηγέτιδα δύναμη του ελεύθερου κόσμου, όσο κι αν απαξιώθηκε αυτός ο ρόλος (και από τις ίδιες) από σειρά λαθών και αυθαιρεσιών. Ηταν η μεγάλη νικήτρια του Ψυχρού Πολέμου που συνέτριψε τους δύο ολοκληρωτισμούς. Αλλά αν υπήρχε κάτι που τη ξεχώριζε πάντα, αυτό ήταν οι θεσμοί της «μαντισονιανής» δημοκρατίας, δηλαδή το δημοκρατικό κράτος δικαίου που οικοδόμησαν οι ιδρυτές της, κυρίως ο Τζέιμς Μάντισον, ο πολιτικός φιλόσοφος που έπλασε την πρώτη φιλελεύθερη δημοκρατία.
Οι ΗΠΑ ήταν η χώρα της πολιτικής και ατομικής ελευθερίας, των ανοικτών αγορών, της καινοτομίας, του κράτους δικαίου. Αυτές τις ΗΠΑ εκπροσωπούσαν οι καλοί αλλά και οι κακοί πρόεδροι που πέρασαν από την ηγεσία της. Αυτές τις ΗΠΑ ύμνησαν ο Αβραάμ Λίνκολν στο Γκέτισμπεργκ, ο Τζον Κένεντι και ο Ρόναλντ Ρέιγκαν στο Βερολίνο και ο Μπαράκ Ομπάμα στην Αθήνα.
Οι θεσμοί λειτούργησαν ακόμα κι όταν αντιμετώπισαν τη μεγάλη δοκιμασία της περιόδου του Γουότεργκεϊτ. Ο Νίξον είχε συγκεντρώσει μεγάλο μέρος της εξουσίας με νόμιμα αλλά κυρίως παράνομα μέσα. Ομως, ο Μάντισον είχε φροντίσει να τσιμεντάρει τους θεσμούς με τον εντυπωσιακό κατακερματισμό της εξουσίας αλλά και την πρωτοφανή ασυλία που εξασφάλισε για τον Τύπο με την πρώτη τροποποίηση του συντάγματος.
Η περίοδος 2016-2020 αποτελεί το δεύτερο τεστ των αμερικανικών θεσμών. Η διαφορά είναι πως ο Νίξον ήταν κατά τα άλλα ένας ικανότατος πρόεδρος, ενώ ο Τραμπ αποτελεί μια περίπτωση που βρίσκεται εκτός του φάσματος του αποδεκτού. Η πρώτη θητεία του (και ελπίζω τελευταία) μας έδειξε τα ισχυρά σημεία, αλλά και τις αδυναμίες της μαντισονιανής δημοκρατίας. Αλλά γενικά το σύστημα άντεξε. Ο πολυκερματισμός της εξουσίας προκάλεσε σειρά εμποδίων στις ανεύθυνες πολιτικές του Τραμπ από το ίδιο το αμερικανικό κράτος. Τα δικαστήρια σταμάτησαν ή καθυστέρησαν πολλές αποφάσεις του. Οι πολιτείες αυτονομήθηκαν σε πολλά ζητήματα, πρόσφατα στο θέμα της αντιμετώπισης της πανδημίας.
Ο πρόεδρος Τραμπ έχει προκαλέσει μεγάλο κόστος με τις ενέργειές του αλλά και με τις παραλείψεις του σε παγκόσμιο επίπεδο. Το πλήγμα που υπέστησαν στο γόητρό τους οι ΗΠΑ δύσκολα θα επουλωθεί. Το κακό που προξένησε στον ίδιο τον λαό του με την ανεύθυνη στάση του στη διάρκεια της πανδημίας το βλέπουμε μπροστά μας. Αλλά, νομίζω, το καταστρεπτικότερο μακροπρόθεσμο αποτέλεσμα της διακυβέρνησής του θα είναι το πλήγμα στους θεσμούς της Αμερικανικής Δημοκρατίας. Απαξίωσε, εξευτέλισε, διαστρέβλωσε τους θεσμούς. Μετάλλαξε το Ρεπουμπλικανικό Κόμμα σε κάτι πολύ χειρότερο ακόμα κι από αυτό που ήδη ήταν. Εσπρωξε το Δημοκρατικό Κόμμα στην ανεδαφική Αριστερά. Κυρίως όμως φόρτωσε το Ανώτατο Δικαστήριο με δικαστές που, φοβάμαι, θα σηματοδοτήσουν το τέλος του αμερικανικού φιλελευθερισμού με τις παρωχημένες ερμηνευτικές προσεγγίσεις τους και τις αντιφιλελεύθερες δικαιοπολιτικές επιλογές τους.
Οταν κανείς βλέπει σήμερα την αριστουργηματική κινηματογραφική αναπαράσταση της εποχής Νίξον, το «Ολοι οι άνθρωποι του προέδρου» του Αλαν Πάκουλα (1976), αν γνωρίζει κάπως την αμερικανική συνταγματική και πολιτική ιστορία, αισθάνεται τη σκιά του Τζέιμς Μάντισον να προστατεύει τους δύο δημοσιογράφους της Washington Post καθώς ερευνούν και αποδομούν το προεδρικό παρακράτος. Την τετραετία που μας πέρασε αυτή η σκιά έγινε πάλι διακριτή, ήταν αυτή που συγκράτησε την κάθοδο. Αλλά μέχρι πόσο μπορεί να αντέξει μια σκιά του 18ου αιώνα στις συνθήκες του 21ου αιώνα;
* Ο κ. Αριστείδης Χατζής είναι καθηγητής Φιλοσοφίας Δικαίου και Θεωρίας Θεσμών στο Πανεπιστήμιο Αθηνών και διευθυντής ερευνών στο Κέντρο Φιλελεύθερων Μελετών (ΚΕΦίΜ).