Ενας τεράστιος αριθμός πληροφοριών αλλά και ερμηνειών για την πανδημία του κορωνοϊού διακινείται παγκοσμίως, από τον καιρό της εμφάνισής του στην Κίνα έως σήμερα. Ο γενικός διευθυντής του Παγκόσμιου Οργανισμού Υγείας (ΠΟΥ) Τέντρος Αντανόμ Γκεμπρεγέσους χαρακτήρισε το φαινόμενο μια «επιδημία πληροφοριών» («infodemic»).
Η πανδημία έφερε στο προσκήνιο πολλά «πολιτισμικά σενάρια» με διαφορετικές στοχεύσεις και λειτουργίες. Διαφαίνεται μια σύνδεση ανάμεσα σε σύγχρονα «σενάρια» και σε παλαιότερες θεωρίες σχετικά με την προέλευση των λοιμών, των μεταδοτικών ασθενειών και των ιών. Από τον καιρό της πανώλης μέχρι το έιτζ, η προέλευση των μεταδοτικών και δυνάμει θανατηφόρων ασθενειών ανάγεται συχνά σε μεταφυσικά αίτια, όπως η θεία βούληση, η τιμωρία της ανθρώπινης αμαρτίας ή της ύβρεως. Σε ορισμένες περιπτώσεις, η μεταφυσική ερμηνεία συνδέεται με μια μακρά παράδοση δυστοπικής φαντασίας, με τεχνοφοβικά χαρακτηριστικά. Στην περίπτωση του κορωνοϊού, τα δίκτυα 5G ή η ηλεκτρομαγνητική ακτινοβολία ενοχοποιήθηκαν για τη διασπορά του ιού. Αυτές οι ερμηνείες, ατεκμηρίωτες και ελεγχόμενες από την επιστημονική κοινότητα, ανακλούν κυρίως την αγωνία των ανθρώπων και την αίσθηση της απειλής που προκαλούν οι ασθένειες. Επιπροσθέτως, ο φόβος της μόλυνσης και του θανάτου καλλιέργησε, σε πολλές ιστορικές εποχές, την εικόνα και το στερεότυπο του «επικίνδυνου άλλου». Οι «μάγισσες», οι Εβραίοι, οι ξένοι που έφταναν στα λιμάνια, οι αλλόθρησκοι, οι ομοφυλόφιλοι είναι μερικές από τις ομάδες ανθρώπων που βρέθηκαν στο στόχαστρο εκστρατειών δαιμονοποίησης, σε
διαφορετικές περιόδους στις οποίες ξέσπασαν λοιμοί ή εμφανίστηκαν μεταδοτικές ασθένειες.
Παρατηρούνται, επίσης, ήδη από τον 19ο αιώνα αλλά κυρίως κατά την ψυχροπολεμική περίοδο, δυστοπικές αφηγήσεις και θεωρίες συνωμοσίας γύρω από «βιολογικά όπλα» που μπορεί να εφευρεθούν μέσα στην αέναη πάλη των ισχυρών του κόσμου. Ο συνδυασμός «ψυχροπολεμικού» κυρίως τύπου αφηγημάτων για τον αδυσώπητο ανταγωνισμό των μεγάλων πολιτικο-οικονομικών δυνάμεων με τα «πρωτόκολλα του φόβου» έχει ξαναφέρει στο προσκήνιο τις θεωρίες του «βιολογικού πολέμου». Στη συνεχή ροή και διάχυση αυτών των αφηγημάτων, αξίζει να σημειωθεί η διασύνδεση και τελικά η ανάμειξη πολιτικών ερμηνειών με λογοτεχνικά ή κινηματογραφικά «σενάρια» γύρω από βιολογικά όπλα καταστροφής.
Η σύνδεση του παρόντος με το παρελθόν μπορεί να μας βοηθήσει να κατανοήσουμε ορισμένα σύγχρονα φαινόμενα, αρκεί να μην αναζητούμε μόνον αναλογίες. Η πανδημία του κορωνοϊού απηχεί «σενάρια», ερμηνείες και δυστοπίες παλαιότερων εποχών, όπως ο καιρός της πανούκλας, της λέπρας ή της «ισπανικής γρίπης», αλλά αποτελεί μια νέα πραγματικότητα. Η πανδημία εξελίσσεται στο πλαίσιο ενός «μεγάλου μετασχηματισμού» στο πεδίο της επικοινωνίας και της τεχνολογικά διαμεσολαβημένης εμπειρίας που θα μας συντροφεύει για πολύ μεγάλο χρονικό διάστημα. Ζούμε σε έναν κόσμο όπου διασταυρώνεται μια ιογενής επιδημική ασθένεια με «ιογενείς» (viral) πληροφορίες. Σε αυτή την ιστορική συνθήκη, η ροή της πληροφορίας, ο διαμοιρασμός και η διάχυσή της μπορεί να είναι τόσο «μολυσματικές» για το κοινωνικό σύνολο όσο και η ίδια η ασθένεια. Αυτό ισχύει ειδικά όταν πρόκειται για ψευδείς ή ατεκμηρίωτες πληροφορίες ή ειδήσεις ή ακόμη και για εκστρατείες προπαγάνδας, παραπληροφόρησης σχετικά με τον ιό ή τα εμβόλια καθώς και δαιμονοποίησης ατόμων και ομάδων.
Ευλόγως ανησυχούμε για την αυξανόμενη επιρροή των τεχνολογιών της επιτήρησης στις σύγχρονες δημοκρατίες. Ωστόσο, η διακίνηση κάθε μορφής fake news, η τοξική συνωμοσιολογία και οι εκστρατείες δαιμονοποίησης πρέπει να μας απασχολούν εξίσου. Η ελευθερία του λόγου δεν προστατεύεται αλλά υπονομεύεται στην επικράτεια των fake news. Η καταπολέμηση των «ψευδών ειδήσεων», ο έλεγχος των «θεωριών συνωμοσίας», η αναζήτηση έγκυρης πληροφόρησης προασπίζουν τόσο τη δημόσια υγεία όσο και τη δημοκρατία.
* Η κ. Εφη Γαζή είναι καθηγήτρια Νεότερης Ιστορίας, Πανεπιστήμιο Πελοποννήσου.