Τον Ιούλιο του 1975 συνέβη κάτι που θα ήταν παντελώς αδιανόητο λίγα χρόνια νωρίτερα: ένα σοβιετικό και ένα αμερικανικό διαστημόπλοιο συναντήθηκαν και συνδέθηκαν σε ύψος διακοσίων χιλιομέτρων από την επιφάνεια της κατακερματισμένης σε πολλά διάφορα κράτη Γης.
Η ονομασία της κοινής διαστημικής αποστολής Apollo-Soyuz Test Project (εν συντομία ASTP) περιλάμβανε τα ονόματα των δύο διαστημοπλοίων: «Απόλλο» και «Σογιούζ», δηλαδή «Απόλλων» και «Ενωση».
Ηταν ιστορικά η πρώτη διεθνής συνεργασία στο Διάστημα και προετοίμασε την ανθρωπότητα για μεταγενέστερα εγχειρήματα πολύ υψηλής τεχνολογικής και οργανωτικής πολυπλοκότητας, όπως για παράδειγμα η ιχνηλασία του κομήτη του Χάλεϊ και η φωτογράφιση του πυρήνα του, η κατασκευή και λειτουργία του Διεθνούς Διαστημικού Σταθμού και η επικείμενη πρώτη προσπάθεια προστασίας της Γης από πρόσκρουση αστροειδών AIDA (Asteroid Impact Deflection Assessment) σε συνεργασία NASA και ESA, στην οποία μάλιστα υπάρχει και ελληνική συμμετοχή, συντονισμένη από τον καθηγητή του ΑΠΘ Κλεομένη Τσιγάνη. Τέτοιου είδους πολύπλοκες επιτυχημένες αποστολές έχουν αναδείξει τη σημασία και την αναγκαιότητα της συνέργειας στο Διάστημα, που είναι ένας κατεξοχήν εχθρικός για τον άνθρωπο χώρος και απαιτεί συντονισμένες κοινές προσπάθειες πολλών κρατών.
Στόχος, η χαλάρωση των σχέσεων ΗΠΑ – ΕΣΣΔ
Ο πολιτικός σκοπός αλλά και καταλύτης του προγράμματος ASTP ήταν η επιδιωκόμενη χαλάρωση των σχέσεων των δύο υπερδυνάμεων – των Ηνωμένων Πολιτειών και της Σοβιετικής Ενωσης. Η εμβληματική συνάντηση Αμερικανών αστροναυτών και Σοβιετικών κοσμοναυτών και η χειραψία τους στο Διάστημα σημάδεψε το τέλος της «διαστημικής κούρσας», δηλαδή του ανταγωνισμού των δύο υπερδυνάμεων στο Διάστημα, που είχε αρχίσει το 1957 με την εκτόξευση του «Σπούτνικ». Εκατομμύρια άνθρωποι σε όλο τον κόσμο παρακολούθησαν ζωντανά στην τηλεόραση τη διαστημική συνάντηση, η οποία ήταν και η πρώτη συμβολική χαλάρωση του Ψυχρού Πολέμου. Πριν από την αποστολή Apollo-Soyuz, οι σχέσεις των δύο υπερδυνάμεων ήταν ιδιαίτερα τεταμένες, κυρίως λόγω της εμπλοκής των ΗΠΑ στον πόλεμο του Βιετνάμ. Παρά την επικοινωνία Κένεντι – Χρουστσόφ και τη συμφωνία Ντράιντεν – Μπλαγκονράβοφ το 1962, που προέβλεπε ανταλλαγές διαστημικών παρατηρήσεων και μάλιστα ανακοινώθηκε και επισήμως στον ΟΗΕ, ο έντονος ανταγωνισμός στο πεδίο των επανδρωμένων διαστημικών πτήσεων πρακτικά εκμηδένισε τη συνεργασία των δύο χωρών.
Ας θυμηθούμε ότι τον Φεβρουάριο του 1971 οι ΗΠΑ εκτόξευσαν το Apollo 14, την τρίτη αποστολή προσσελήνωσης, ενώ τέσσερις μήνες αργότερα η Σοβιετική Ενωση εκτόξευσε τον πρώτο επανδρωμένο διαστημικό σταθμό, Salyut 1. Και οι δύο πλευρές έκαναν ελάχιστες αναφορές στα επιτεύγματα των αντιπάλων.
Με το τέλος, ωστόσο, του πολέμου του Βιετνάμ, ο πάγος άρχισε να λιώνει και οι σχέσεις ΗΠΑ και ΕΣΣΔ βαθμιαία βελτιώνονταν. Τον Οκτώβριο του 1970 ο πρόεδρος της Σοβιετικής Ακαδημίας Επιστημών, Μστίσλαβ Κέλντις, είχε ανταποκριθεί θετικά σε πρόταση του διοικητή της NASA, Τόμας Πέιν, για κοινή διαστημική αποστολή. Λίγο αργότερα ο Χένρι Κίσινγκερ, σύμβουλος Εθνικής Ασφαλείας του προέδρου Νίξον, ενθάρρυνε με ενθουσιασμό αυτά τα σχέδια. Μάλιστα ο Σοβιετικός ηγέτης Λεονίντ Μπρέζνιεφ δήλωσε ότι οι Αμερικανοί και Σοβιετικοί αστροναύτες θα έβλεπαν από ψηλά τον όμορφο πλανήτη μας, που «είναι αρκετά μεγάλος για να ζούμε όλοι μαζί ειρηνικά επάνω του, αλλά πολύ μικρός για να απειλείται από έναν πυρηνικό πόλεμο».
Προς μια κοινή διαστημική αποστολή
Τον Απρίλιο του 1972 οι δύο χώρες υπέγραψαν το Σύμφωνο Συνεργασίας στην Εξερεύνηση και Χρήση του Διαστήματος για Ειρηνικούς Σκοπούς και δεσμεύτηκαν να υλοποιήσουν το πρόγραμμα Apollo-Soyuz. Ωστόσο, παρά τις θετικές προθέσεις και τους καλούς οιωνούς, ο «αρραβώνας» δεν είναι ανέφελος. Και οι δύο πλευρές ασκούσαν έντονη κριτική στις τεχνολογικές προτιμήσεις και λύσεις της άλλης πλευράς. Η κεντρική φιλοσοφία ήταν σχεδόν διαμετρικά αντίθετη. Η βασική σχεδιαστική αρχή των Σοβιετικών ήταν ο αυτοματισμός. Τα διαστημόπλοια «Σογιούζ» ήταν σχεδιασμένα με τρόπο που ελαχιστοποιούσε τους κινδύνους από ανθρώπινο λάθος. Υπήρχαν ελάχιστα όργανα χειροκίνητου ελέγχου. Αντιθέτως, τα διαστημόπλοια «Απόλλο» ήταν σχεδιασμένα για να ελέγχονται από ανθρώπους και απαιτούσαν υψηλά εκπαιδευμένους αστροναύτες για τον χειρισμό τους. Οι Σοβιετικοί θεωρούσαν τα διαστημόπλοια «Απόλλο» υπερβολικά πολύπλοκα και επικίνδυνα, ενώ οι Αμερικανοί από τη δική τους πλευρά θεωρούσαν επικίνδυνα τα διαστημόπλοια «Σογιούζ», αλλά για διαφορετικό λόγο: κάθε όργανό τους ήταν μοναδικό, επιβάλλοντας την άμεση προσγείωση σε περίπτωση αστοχίας. Αμερικανοί και Σοβιετικοί μηχανικοί συζήτησαν τις διαφορές τους σε διαδοχικές συναντήσεις στο Χιούστον και στη Μόσχα και συμφώνησαν σε αμοιβαία αποδεκτές λύσεις. Ενα κρίσιμο στοιχείο του προγράμματος ήταν το σύστημα πρόσδεσης, που θα λειτουργούσε τόσο παθητικά όσο και ενεργητικά και για τα δύο σκάφη.
Το πρόγραμμα ASTP θα μπορούσαμε να πούμε ότι ήταν ρηξικέλευθο για τη διαστημική πολιτική της ΕΣΣΔ, που ήταν ανέκαθεν κρυψίνους τόσο απέναντι στην παγκόσμια κοινότητα όσο και απέναντι στον ίδιο τον λαό της. Το ASTP ήταν η πρώτη σοβιετική διαστημική αποστολή που μεταδόθηκε ζωντανά από την τηλεόραση σε κάθε της στάδιο – στην εκτόξευση, στο Διάστημα και στην προσγείωση. Επίσης, ήταν η πρώτη φορά που ξένοι αστροναύτες είχαν πρόσβαση στο «Σογιούζ» πριν από την εκτόξευση, που ήταν πρωτοφανής διάθεση πληροφορίας σε Αμερικανούς σχετικά με το σοβιετικό διαστημικό πρόγραμμα.
Μεγάλη τεχνολογική και πολιτική επιτυχία
Τα δύο διαστημόπλοια εκτοξεύτηκαν στις 15 Ιουλίου 1975 με διαφορά επτάμισι ωρών και συνδέθηκαν στις 17 Ιουλίου, σε χαμηλή περίγεια τροχιά (Low Earth Orbit) με ύψος λίγο πάνω από τα 200 χιλιόμετρα και με κλίση 51,7 μοιρών ως προς το ισημερινό επίπεδο – που είναι σχεδόν ταυτόσημη με τη σημερινή κλίση της τροχιάς του Διεθνούς Διαστημικού Σταθμού. Τρεις ώρες μετά τη σύνδεση των διαστημοπλοίων οι διοικητές, Τόμας Στάφορντ και Αλεξέι Λεόνοφ, αντάλλαξαν την πρώτη διεθνή χειραψία στο Διάστημα, καθώς τα ενωμένα διαστημόπλοια βρίσκονταν πάνω από τη γαλλική πόλη Μετς. Κατά την πρώτη αυτή συνάντηση διαβάστηκε μήνυμα του Λεονίντ Μπρέζνιεφ και πραγματοποιήθηκε τηλεφωνική κλήση του προέδρου των ΗΠΑ, Τζέραλντ Φoρντ.
Τις 44 ώρες που τα διαστημόπλοια παρέμειναν συνδεδεμένα, οι τρεις Αμερικανοί και οι δύο Σοβιετικοί αστροναύτες πραγματοποίησαν από κοινού πειράματα, αντάλλαξαν σημαίες, δώρα και επισκέψεις, συνέφαγαν και συζήτησαν στη γλώσσα του άλλου. Μετά την αποσύνδεση, το «Απόλλο» τοποθετήθηκε με τρόπο που δημιούργησε τεχνητή ηλιακή έκλειψη για το «Σογιούζ», επιτρέποντας στους Σοβιετικούς να φωτογραφίσουν το ηλιακό στέμμα, δηλαδή την ηλιακή ατμόσφαιρα που είναι ένα εκατομμύριο φορές πιο αμυδρή από τον ηλιακό δίσκο και γίνεται ορατή μόνο κατά τη διάρκεια εκλείψεων. Η πτήση του «Σογιούζ» ολοκληρώθηκε επιτυχώς έπειτα από δύο μέρες και του «Απόλλο» ύστερα από πέντε.
Η αποστολή ASTP θεωρήθηκε μεγάλη επιτυχία τόσο τεχνολογικά όσο και πολιτικά και για τις δύο χώρες. Επιπλέον είχε και μακροπρόθεσμες θετικές συνέπειες, αφού η εμπειρία της προετοιμασίας της αποστολής ήταν πολύ χρήσιμη για μεταγενέστερες αμερικανορωσικές διαστημικές συνεργασίες όπως το πρόγραμμα Shuttle-Mir και ο Διεθνής Διαστημικός Σταθμός. Η σημαντικότερη ωστόσο κληρονομιά του ιστορικού πρώτου κοινού διαστημικού προγράμματος, και μάλιστα από τους δύο πρωταγωνιστές του Ψυχρού Πολέμου, είναι η επίδειξη του αμοιβαίου οφέλους της συνεργασίας για τα εμπλεκόμενα μέρη, αλλά και συνολικά για ολόκληρη την ανθρωπότητα.
* Ο κ. Γιάννης Δαγκλής είναι πρόεδρος του Ελληνικού Κέντρου Διαστήματος, καθηγητής του Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών και τακτικό μέλος της Διεθνούς Αστροναυτικής Ακαδημίας.