Η μετάβαση από τη δικτατορία στην Πορτογαλία είχε ως συνέπεια και τη διάλυση του τελευταίου αποικιοκρατικού θυλάκου στην Αφρική. Η Πορτογαλία από τις αρχές της δεκαετίας του 1960 αντιμετώπιζε ανταρτικές εξεγέρσεις στην Ανγκόλα, τη Μοζαμβίκη και την πορτογαλική Γουινέα που οδήγησαν σε έναν αιματηρό και δαπανηρό υπερπόντιο πόλεμο. Καθώς ο διάδοχος του Σαλαζάρ, Μαρσέλο Καετάνο, αρνήθηκε να συζητήσει την ανεξαρτησία τους, ώς το 1974, το ήμισυ του ΑΕΠ της Πορτογαλίας και η πλειονότητα των ενόπλων δυνάμεών της είχαν δεσμευθεί για τη συνέχιση του πολέμου στις αφρικανικές αποικίες, απορροφώντας πόρους εις βάρος της ανάπτυξης. Παρά ταύτα, έως την ανατροπή του Καετάνο οι Πορτογάλοι είχαν επιτύχει τον έλεγχο των αντάρτικων εκτός της πορτογαλικής Γουινέας, με το κόστος όμως της αποξένωσης και ριζοσπαστικοποίησης των κατώτερων αξιωματικών, που ήταν και ο ισχυρότερος πυρήνας του Κινήματος Ενόπλων Δυνάμεων (ΚΕΔ) το οποίο ανέτρεψε τον Καετάνο τον Απρίλιο 1974. Η επαναστατική κυβέρνηση απομάκρυνε τον στρατό από τις αποικίες και συμφώνησε σε μια γρήγορη μεταβίβαση εξουσίας στα εθνικιστικά αφρικανικά κινήματα, αρχής γενομένης από τη Γουινέα-Μπισάου στις αρχές Σεπτεμβρίου.
Καθοριστική παράμετρος η πτώση της δικτατορίας
Στη Μοζαμβίκη, ο ένοπλος αντάρτικος αγώνας άρχισε τον Σεπτέμβριο του 1964. Κατά την περιόδο 1970-74, το FRELIMO (Μέτωπο Απελευθέρωσης της Μοζαμβίκης), μαρξιστικό-λενινιστικό από τα τέλη της δεκαετίας του 1960, εντατικοποίησε τις επιχειρήσεις του, με τρομοκρατικές επιθέσεις εναντίον αμάχων Πορτογάλων από το 1973, κάτι που οδήγησε στην εντατικοποίηση των επιχειρήσεων του πορτογαλικού στρατού. Μετά την «Επανάσταση των Γαριφάλων» πολλοί στρατιώτες αρνήθηκαν να συνεχίσουν να πολεμούν στη Μοζαμβίκη, παραμένοντας στα στρατόπεδά τους και ο νέος αρχηγός της κυβέρνησης στρατηγός Σπίνολα ζήτησε την κατάπαυση του πυρός. Οι διαπραγματεύσεις με την πορτογαλική κυβέρνηση κατέληξαν στη συμφωνία της Λουσάκα στις 7 Σεπτεμβρίου 1974, που προέβλεπε την παραχώρηση της εξουσίας στο FRELIMO. Η επίσημη ανεξαρτησία καθορίστηκε για τις 25 Ιουνίου 1975, την 13η επέτειο από την ίδρυση του FRELIMO, που δημιούργησε ένα σοσιαλιστικό μονοκομματικό κράτος. Περίπου 300.000 Πορτογάλοι εγκατέλειψαν τη Μοζαμβίκη πριν κλείσει ο πρώτος μήνας της ανεξαρτησίας.
Στη Γουινέα
Το Αφρικανικό Κόμμα για την Ανεξαρτησία της Γουινέας και του Πράσινου Ακρωτηρίου (PAIGC) ξεκίνησε την ένοπλη εξέγερση το 1961. Οι πράξεις σαμποτάζ τελικά εξελίχθηκαν σε πόλεμο στην πορτογαλική Γουινέα, που αντιπαρέθεσε 10.000 στρατιώτες εναντίον 35.000 ανδρών πορτογαλικών και αφρικανικών στρατευμάτων. Τον Δεκέμβριο του 1974, το PAIGC και η Πορτογαλία υπέγραψαν συμφωνία που προέβλεπε μεταβατική κυβέρνηση αποτελούμενη από Πορτογάλους και αξιωματούχους του PAIGC. Στις 30 Ιουνίου 1975, το Πράσινο Ακρωτήριο εξέλεξε μια εθνική συνέλευση η οποία κήρυξε την ανεξαρτησία από την Πορτογαλία στις 5 Ιουλίου 1975.
Ο πόλεμος της Ανγκόλας ξεκίνησε ως αντάρτικο ένοπλων ομάδων διασκορπισμένων στην απέραντη ύπαιθρό της και εξελίχθηκε σε σύγκρουση αντίπαλων ιδεολογικών φατριών για τον έλεγχο της χώρας ανάμεσα στο αριστερό Λαϊκό Κίνημα Απελευθέρωσης της Αγκόλας (MPLA) και τα φιλοδυτικά Εθνικό Μέτωπο Απελευθέρωσης της Αγκόλας (FNLA) και Εθνική Ενωση Πλήρους Ανεξαρτησίας της Ανγκόλας (UNITA). Πάντως, οι Πορτογάλοι πριν από την «Επανάσταση των Γαριφάλων» είχαν θέσει το μεγαλύτερο μέρος της Ανγκόλας υπό έλεγχο. Οι επαναστάτες πέτυχαν όχι λόγω της επιτυχίας τους στη μάχη, αλλά λόγω του πραξικοπήματος στην Πορτογαλία. Αυτό έθεσε τέλος στον πόλεμο της ανεξαρτησίας, αλλά άνοιξε την πόρτα για την εμφύλια σύγκρουση μεταξύ των αντιαποικιακών δυνάμεων και των αντίστοιχων συμμάχων τους, που ξέσπασε τον Νοέμβριο του 1974, και εξαπλώθηκε γρήγορα σε όλη τη χώρα.
Μαζική έξοδος
Οι αντίπαλοι ηγέτες των τριών κινημάτων συμφώνησαν στη Μομπάσα της Κένυας στις 5 Ιανουαρίου 1975 να σταματήσουν να πολεμούν μεταξύ τους, και υπέγραψαν με τους Πορτογάλους αξιωματούχους στις 15 Ιανουαρίου στην Aλβόρ της Πορτογαλίας συμφωνία που αναγνώριζε την ανεξαρτησία στην Ανγκόλα (που θα ίσχυε από τις 11 Νοεμβρίου 1975) και εγκαθίδρυε μια μεταβατική κυβέρνηση. Ο κύριος στόχος της πορτογαλικής κυβέρνησης στις διαπραγματεύσεις ήταν η αποτροπή της μαζικής μετανάστευσης λευκών Ανγκολέζων διά μέσου της αντιπροσώπευσής τους στις εκλογές, αλλά συνέβη το αντίθετο – άρχισε μαζική έξοδος. Πάνω από 300.000 Πορτογάλοι εγκατέλειψαν την Ανγκόλα, και με την εξαφάνιση της Πορτογαλίας ως κοινού εχθρού των ντόπιων, οι εθνοτικές και ιδεολογικές αντιπαλότητες ήρθαν στο προσκήνιο. Η νέα αριστερή πορτογαλική κυβέρνηση έδειξε ελάχιστο ενδιαφέρον για παρέμβαση, αλλά συχνά ευνόησε το MPLA. Η χώρα σύντομα διαιρέθηκε σε σφαίρες επιρροής (το FNLA κατέλαβε τη βόρεια Ανγκόλα, η UNITA την κεντρική και νότια, ενώ το MPLA ως επί το πλείστον τα παράλια).
Εμπλοκή ξένων δυνάμεων στον εμφύλιο της Ανγκόλας
Το καλοκαίρι του 1974 η Κίνα πρώτη έστειλε στρατιωτικούς εκπαιδευτές στο Ζαΐρ όπου εκπαιδεύονταν στρατεύματα του FNLA, τους οποίους απέσυρε τον Οκτώβριο 1975. Η κινεζική εμπλοκή ήταν ένα αντίμετρο μάλλον κατά της σοβιετικής επιρροής, παρά κατά της Δύσης.
Οι αξιωματούχοι των ΗΠΑ αποφάσισαν να υποστηρίξουν τους αντι-αριστερούς στην Ανγκόλα, είτε άμεσα είτε μέσω συμμάχων όπως ο δικτάτορας του Ζαΐρ Moμπούτου Σέσε Σέκo, όταν οι Πορτογάλοι αποσύρθηκαν από τη χώρα. Οι ΗΠΑ δεσμεύθηκαν δημοσίως για εμπάργκο στην παράδοση όπλων σε ομάδες της Ανγκόλας, αλλά τον Ιούλιο 1974 η CIA ξεκίνησε τη χρηματοδότηση του FNLA σε μικρή κλίμακα, με την πρόσληψη μισθοφόρων και με εκτεταμένη προπαγανδιστική εκστρατεία εναντίον του MPLA. Οι στρατιωτικοί εκπαιδευτές των ΗΠΑ έφτασαν στη νότια Ανγκόλα στις αρχές Αυγούστου και συνεργάστηκαν στενά με τους ομολόγους τους από τη Νότια Αφρική που βρίσκονταν εκεί. Η Πραιτώρια πίστευε ότι με την εισβολή στην Ανγκόλα θα μπορούσε να εγκαταστήσει ένα φιλικό καθεστώς που θα υποστήριζε το νοτιοαφρικανικό απαρτχάιντ. Οι Ηνωμένες Πολιτείες ενθάρρυναν τους Νοτιοαφρικανούς, γνώριζαν εκ των προτέρων τα σχέδιά τους και συνεργάστηκαν στρατιωτικά. Η CIA ξεκίνησε ένα πρόγραμμα συγκαλυμμένης επέμβασης, στρατολογώντας Βραζιλιάνους και Ευρωπαίους, κυρίως Πορτογάλους και Βρετανούς, για να πολεμήσουν στην Ανγκόλα. Τον Αύγουστο του 1975 μια μονάδα του νοτιοαφρικανικού στρατού μπήκε στη νότια Ανγκόλα, κατέλαβε ένα υδροηλεκτρικό συγκρότημα και άλλες εγκαταστάσεις, και ξεκίνησε επιθέσεις εναντίον του MPLA και της οργάνωσης SWAPO που αγωνιζόταν για την ανεξαρτησία της Ναμίμπια από τη Νότια Αφρική.
Η παρέμβαση των Κουβανών με 35.000 άνδρες
Ηδη τον Ιούλιο του 1974 μια αντιπροσωπεία του MPLA υπέβαλε στην Κούβα αίτηση για οικονομική βοήθεια, στρατιωτική εκπαίδευση και όπλα. Η αποστολή 500 Κουβανών εθελοντών άρχισε τον Αύγουστο. Στις αρχές Οκτωβρίου, η Κούβα έλαβε άλλη μια αίτηση, αυτή τη φορά πιο επείγουσα, για αξιωματικούς που θα βοηθούσαν στη στρατιωτική οργάνωση του MPLA. Ο Φιντέλ Κάστρο παρότρυνε την ΕΣΣΔ να ενισχύσει το MPLA, καθώς γνώριζε την παρέμβαση της Νότιας Αφρικής, και τον Νοέμβριο αποφάσισε να στείλει δυνάμεις που θα έφταναν τις 35.000 μέχρι τα τέλη του 1976. Οι Σοβιετικοί αποδέχθηκαν την αποστολή των κουβανικών στρατευμάτων, για να μη θέσουν σε κίνδυνο τις σχέσεις με τον πιο σημαντικό σύμμαχό τους κοντά στις Ηνωμένες Πολιτείες.
Κατά τις αρχές του 1976, με αυξανόμενο αριθμό Κουβανών και σύγχρονων όπλων, η πλάστιγγα έγειρε υπέρ του MPLA. Η Πραιτώρια αποφάσισε την αποχώρηση των στρατευμάτων της από την Ανγκόλα και ξεκίνησε έμμεσες διαπραγματεύσεις με το MPLA υπό την αιγίδα των Βρετανών και των Σοβιετικών. Τον Μάρτιο του 1976, όταν η νίκη ήταν ήδη εξασφαλισμένη, ο Κάστρο αποφάσισε να αποχωρήσουν σταδιακά οι Κουβανοί, αφήνοντας πίσω τους αρκετές δυνάμεις για να οργανώσουν έναν ισχυρό στρατό, ικανό να εγγυηθεί τη μελλοντική ασφάλεια του MPLA. Παρά ταύτα, ο πόλεμος στην Ανγκόλα δεν τελείωσε. Η UNITA μπόρεσε να συνεχίσει τις επιχειρήσεις στον νότο με τη βοήθεια στρατιωτικής και υλικοτεχνικής υποστήριξης από τη Νότια Αφρική: το MPLA δεν είχε αποκτήσει ακόμη έλεγχο σε ολόκληρη τη χώρα. Η υποστήριξη της Κούβας συνέβαλε ελάχιστα στη συμφιλίωση, καθώς επικεντρώθηκε κυρίως στην πολιτική και στρατιωτική υποστήριξη της εξουσίας του MPLA, χωρίς καμία προσπάθεια να ενθαρρύνει τη συμφιλίωση μεταξύ των αντιμαχομένων, και ο εμφύλιος θα συνεχιζόταν για πολλά χρόνια ακόμα.
Η νίκη της Κούβας ενάντια στη Νότια Αφρική ενίσχυσε την εικόνα του Κάστρο ως έναν από τους κορυφαίους ηγέτες του «αντι-ιμπεριαλισμού». Η Κούβα πάντως δεν έδρασε με μόνο κριτήριο την καθαρή επαναστατική αλληλεγγύη: στην πραγματικότητα έλαβε αποζημιώσεις για την επέμβασή της που εκτιμώνται μεταξύ 300 και 600 εκατομμυρίων δολαρίων ετησίως. Ενας πρώην ανώτερος αξιωματούχος της Κούβας υποστήριξε ότι η Σοβιετική Ενωση υποσχέθηκε στον Κάστρο να πληρώσει για όλο το πολεμικό υλικό του κουβανικού εκστρατευτικού σώματος. Η Αβάνα εκμεταλλεύτηκε επίσης συστηματικά τον πλούτο της Ανγκόλας, ιδίως ελεφαντόδοντο, διαμάντια και ξυλεία, τη διαχείριση των οποίων ανέλαβαν κρατικές κουβανικές επιχειρήσεις, ενώ αποκόμισε και ποικίλο βιομηχανικό εξοπλισμό που εστάλη στην Κούβα. Σε κάθε περίπτωση, η Ανγκόλα έγινε ένα ακόμα σύμβολο για τη διεθνή Αριστερά, ώς το τέλος του Ψυχρού Πολέμου, οπότε θα γινόταν ένα μέρος της «ξεχασμένης ηπείρου».
* Ο κ. Ιωάννης Τζώρτζης είναι teaching fellow στο Πανεπιστήμιο του Μπέρμινγχαμ.
ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ: Ευάνθης Χατζηβασιλείου