Πριν ακριβώς από ένα χρόνο, έκπληκτοι μαθαίναμε ότι η Ιταλία επέβαλλε καθολικό «απαγορευτικό» προκειμένου να καταπολεμήσει κάποιον παράξενο ιό που είχε έρθει από την Κίνα. Το επόμενο δεκαπενθήμερο, το παράδειγμά της ακολούθησαν η Ισπανία, η Γαλλία και η Βρετανία. Σήμερα, μετά έναν ολόκληρο χρόνο, παραμένουμε σε κατάσταση εκτάκτου ανάγκης.
Εργαζόμαστε από το σπίτι και ζούμε στο Διαδίκτυο. Τα παιδιά μας είναι διαρκώς στο Zoom. Η χρήση μάσκας και η κοινωνική αποστασιοποίηση φαντάζουν, πλέον, ως η νέα κανονικότητα. Οι γλώσσες μας κατακλύστηκαν από νέους όρους: «δεύτερο κύμα», «επιπέδωση της καμπύλης», «ανοσία της αγέλης», «βρετανική μετάλλαξη». Οι δημογράφοι θα ανιχνεύουν τις μακροπρόθεσμες συνέπειες της πανδημικής χρονιάς τα επόμενα 100 χρόνια. Κάποιοι, άλλωστε, εκτιμούν ότι ήδη υπάρχει μια Γενιά C(ovid).
Υπήρξαν και άλλες στιγμές κοινής ευρωπαϊκής εμπειρίας, όπως το 1968 ή το τέλος του Ψυχρού Πολέμου. Ωστόσο, πρέπει να επιστρέψουμε στοv Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο για να ανακαλύψουμε μια συλλογική εμπειρία που επηρέασε ταυτόχρονα, σε προσωπικό επίπεδο, τόσο πολλούς Ευρωπαίους. Ποια άλλη χρονική στιγμή, μετά το 1945, συνειδητοποιήσαμε εξίσου σαφώς ότι οι ενέργειες μας, και αυτές των κυβερνήσεών μας, μπορούν να καθορίσουν άμεσα αν εμείς και οι αγαπημένοι μας θα ζήσουμε ή θα πεθάνουμε; Αυτή τη φορά, όμως, εμείς οι Ευρωπαίοι δεν αλληλοσπαρασσόμαστε αλλά πολεμούσαμε έναν κοινό εχθρό: τον πανούργο μεταλλασσόμενο κορωνοϊό, έναν Χίτλερ στο αίμα μας, έναν Στάλιν στους πνεύμονές μας.
Η κοινή εξωτερική απειλή θα έπρεπε να μας φέρει πιο κοντά. Αραγε, το έκανε; Τι θα συμβεί όταν η όποια άμεση αλληλεγγύη φθίνει και οι διαφοροποιημένες μακροπρόθεσμες συνέπειες γίνουν αισθητές; Η Ευρωπαϊκή Ενωση θα αναδυθεί ισχυρότερη ή πιο αδύναμη; Την απάντηση δεν πρέπει να την αναζητήσουμε στα άστρα, αλλά μέσα μας.
Μέχρι στιγμής, η διαχείριση της COVID από την Ε.Ε. εμπεριέχει μία μεγάλη επιτυχία και μία μεγάλη αποτυχία.
Επιτυχία είναι η συμφωνία του περασμένου καλοκαιριού για επταετή προϋπολογισμό και δημιουργία ευρωπαϊκού Ταμείου Ανάκαμψης (Next Generation EU), που συνδυαστικά ανέρχονται σε 1,8 τρισεκατομμύριο ευρώ. Με την εισαγωγή του κοινού ευρωπαϊκού χρέους, το Ταμείο Ανάκαμψης σηματοδοτεί το σπουδαιότερο βήμα για την οικονομική ολοκλήρωση, μετά την εισαγωγή του ευρώ. Προσφέρει στην Ε.Ε. την πιθανότητα να βοηθήσει στη βελτίωση και αποτελεσματικότερη ανοικοδόμηση της οικονομίας των κρατών-μελών.
Η μεγάλη αποτυχία, από την άλλη, συνίσταται στην προσπάθεια να φανεί ότι μόνον η Ε.Ε. μπορεί να παραδώσει εμβόλια, γρήγορα και δίκαια, για όλα τα κράτη-μέλη. Ο Γερμανός υπουργός Οικονομικών περιέγραψε, με κομψότητα, την επίδοση της Ευρωπαϊκής Επιτροπής στην προμήθεια εμβολίων ως «πραγματικά σκ…». Η Bild, η μεγαλύτερη γερμανική ταμπλόιντ, ενθουσίασε τους Βρετανούς θιασώτες του Brexit με τον πηχυαίο τίτλο της «We Beneiden You» (Σας ζηλεύουμε). Εις απάντησιν, η βρετανική εφημερίδα Sun, επίσης ταμπλόιντ, έγραψε «Wir Beneiden Dich Nicht για το χάος της Ε.Ε. στα εμβόλια», γεγονός που ίσως βελτίωσε τις γνώσεις γερμανικής των Βρετανών (παρότι θα έπρεπε να γράφει Euch, not Dich.)
Σήμερα, Ουγγαρία, Πολωνία, Σλοβακία και Τσεχία προμηθεύονται εμβόλια από την Κίνα ή τη Ρωσία, ενώ η Δανία και η Αυστρία αναπτύσσουν κοινοπραξία με το Ισραήλ για την παραγωγή τους. Πρόκειται για προσωπική αποτυχία της προέδρου της Ευρωπαϊκής Επιτροπής, Ούρσουλα φον ντερ Λάιεν, και της αρμόδιας επιτρόπου, όπως και του αντίστοιχου τμήματος. Η Ευρωπαϊκή Επιτροπή χειρίστηκε το ζήτημα ανεπιτυχώς επειδή δεν έχει ούτε την ικανότητα ούτε την αρμοδιότητα. Η δημόσια υγεία είναι, κατά βάσιν, εθνική αρμοδιότητα, υπό την έννοια της νoμίμως κατοχυρωμένης δικαιοδοσίας. Οι ευρωπαϊκοί θεσμοί δεν διαθέτουν την ικανότητα και εμπειρία για να επιτελέσουν αποτελεσματικά έργο. Αυτό υποδεικνύει την εξαρχής παρανόηση των δεξιοτήτων της Ε.Ε.
Η ισχυρότερη ικανότητά της, σύμφωνα με τον Αμερικανό ακαδημαϊκό Αντριου Μοράβσικ, είναι «η τεχνοκρατική και σταδιακή χάραξη πολιτικής». Εδώ η λέξη-κλειδί είναι η «σταδιακή». Επειδή η Ε.Ε. είναι τόσο περίπλοκη, η ανάγκη συνεκτίμησης των απόψεων 27 εθνικών κυβερνήσεων, τριών ευρωπαϊκών θεσμών και αρκετών ευρωπαϊκών κομματικών ομάδων, αναπόφευκτα βραδυπορεί. Επίσης, υπάρχει γραφειοκρατία. Αυτή τη φορά, oι συνθήκες απαιτούσαν ταχύτητα, βούληση ανάληψης κινδύνων και πρόκριση της ανθρώπινης ζωής έναντι της γραφειοκρατίας. Οι Βρυξέλλες θα τα κατάφερναν καλύτερα εάν διαδραμάτιζαν μικρότερο, επιβοηθητικό ρόλο, υποστηρίζοντας τις φτωχότερες και μικρότερες χώρες, που τελικά θα έμεναν ουραγοί στην αναζήτηση των ελάχιστων εμβολίων.
Ποιο είναι, λοιπόν, το μεγάλο μάθημα που πρέπει να λάβουμε; Την επόμενη τριετία, η Ε.Ε. οφείλει να επικεντρωθεί στην επιτέλεση του έργου της. Δημοσκόπηση στα κράτη-μέλη της Ε.Ε., που πραγματοποιήθηκε για την ερευνητική μου ομάδα, στο Πανεπιστήμιο της Οξφόρδης, καταλήγει στο ίδιο συμπέρασμα με τους άλλους αναλυτές: η νομιμοποίηση της Ε.Ε. πηγάζει περισσότερο από τα αποτελέσματα των ενεργειών της, παρά από τη θεσμική και πολιτική διαδικασία με την οποία καταλήγει εκεί. Ετσι, παρότι ένα μεγάλο ποσοστό των ερωτηθέντων απάντησε ότι είναι αναγκαία η ύπαρξη Ευρωκοινοβουλίου, το 59% συμφώνησε πως η ύπαρξη ή ανυπαρξία του είναι δευτερεύουσας σημασίας, εφόσον η Ε.Ε. ενεργεί αποτελεσματικά». Η επιτέλεση του έργου είναι το άπαν.
Το τελευταίο που χρειάζεται η Ε.Ε. αυτή τη στιγμή είναι ένα όργιο εσωστρέφειας στην προτεινόμενη «διάσκεψη για το μέλλον της Ευρώπης», που επί του παρόντος, έχει «σκαλώσει» στις χαρακτηριστικές αντιπαραθέσεις μεταξύ των θεσμών. Εάν οι Ευρωπαίοι ηγέτες πράγματι ενδιαφέρονται για το μέλλον της, θα πρέπει να στρέψουν τα νώτα τους στη διάσκεψη και να εστιάσουν στο τι πραγματικά μπορεί να παράσχει η Ε.Ε. για τους πολίτες της.
Το επόμενο βήμα είναι το «πράσινο ψηφιακό διαβατήριο», που θα επιτρέψει σε όσους Ευρωπαίους εμβολιάστηκαν να ξαναταξιδέψουν στην ήπειρο χωρίς περιορισμούς. Οι πολίτες της Ε.Ε. εκτιμούν περισσότερο από όλα την ελευθερία μετακίνησης. Το 74% των ερωτηθέντων συμφώνησε με τη φράση «εάν η Ε.Ε. δεν παρείχε τη δυνατότητα ελεύθερης μετακίνησης, εργασίας, σπουδών και εγκατάστασης σε άλλα κράτη-μέλη δεν θα είχε λόγο ύπαρξης». Η ελευθερία μετακίνησης είναι αυτό που μας έλειψε περισσότερο τη χρονιά των απαγορευτικών. Η επιστροφή της δυνατότητας θα είναι μια σημαντική επιτυχία της Ε.Ε.
Πέρα από αυτά, υπάρχει το τεράστιο καθήκον να διασφαλιστεί ότι τα 750 δισεκατομμύρια ευρώ του Ταμείου Ανάκαμψης θα διοχετευθούν γρήγορα, αποτελεσματικά, χωρίς γραφειοκρατικά προσκόμματα, με απόλυτη διαφάνεια, κατά τρόπους που θα ωφελήσουν πραγματικά τους λαούς της Ευρώπης. Είναι αναγκαία η δημιουργία ευκαιριών και νέων, μετά COVID, θέσεων εργασίας. Ενα σημαντικό τμήμα των πόρων πρέπει να διοχετευτεί σε αυθεντικά πράσινα προγράμματα και όχι για επίπλαστα οικολογικά «κόλπα». Τα διαρκώς αυξανόμενα επίπεδα δημόσιου χρέους, ιδιαίτερα στη νότια Ευρώπη, δεν θα πρέπει να καταλήξουν σε μια νέα κρίση χρέους της Ευρωζώνης.
Πολιτικά, η αποφασιστική δοκιμασία έγκειται στο κατά πόσον τα φιλοευρωπαϊκά κόμματα θα κυριαρχήσουν, όχι μόνο στις φετινές εκλογικές αναμετρήσεις σε Ολλανδία και Γερμανία, αλλά και στην προεδρική εκλογή της Γαλλίας, την επόμενη χρονιά, και μετέπειτα σε Ιταλία, Ισπανία, Πολωνία και τελικά στις ευρωεκλογές το 2024.
Εν ολίγοις, η Ε.Ε. αντιμετωπίζει μία από τις μεγαλύτερες προκλήσεις από συστάσεώς της. Οι Ευρωπαίοι ηγέτες αντί να χάνουν τον χρόνο τους σε οργιώδεις ομφαλοσκοπήσεις στη «διάσκεψη για το μέλλον της Ευρώπης», οφείλουν να θυροκολλήσουν σε όλες τις πόρτες των Βρυξελλών το «σλόγκαν» της Nike: «Απλώς κάν’ το».
* Ο κ. Τίμοθι Γκάρτον Ας είναι καθηγητής Ευρωπαϊκών Σπουδών στο Πανεπιστήμιο της Οξφόρδης, συνεργάτης του Ιδρύματος Χούβερ του Πανεπιστημίου Στάνφορντ.