Η 230η επέτειος της θέσπισης του πολωνικού συντάγματος, του πρώτου στην Ευρώπη, θα πρέπει να αποτελεί έμπνευση και γιορτή σε ολόκληρη τη σημερινή Ευρώπη.
Μέσα στη χαρά της άνοιξης, γιορτάζουμε στην Πολωνία την μεγάλη εθνική επέτειο, της οποίας η προέλευση χρονολογείται από τον 18ο αιώνα. Σηματοδοτεί την ανάμνηση της θέσπισης του Συντάγματος στις 3 Μαΐου 1791, γνωστής ως Κυβερνητικός Νόμος ή Σύνταγμα της 3ης Μαΐου. Ήταν ο πρώτος στην Ευρώπη και δεύτερος στον κόσμο σύγχρονος βασικός νόμος – ένα σημαντικό νομοθετικό έργο. Η ψήφιση του από την Μεγάλη Βουλή της Πολωνολιθουανικής Κοινοπολιτείας που πραγματοποιήθηκε στη Βαρσοβία ήταν μια ιστορική στιγμή. Η παρακαταθήκη του Συντάγματος της 3ης Μαΐου, η πολιτική του σκέψη καθώς και το απελευθερωτικό και δημοκρατικό του μήνυμα, συνέβαλαν σημαντικά στο ευρωπαϊκό πολιτικό οικοδόμημα. Η φετινή 230η επέτειος της θέσπισης του Συντάγματος θα πρέπει να αποτελεί έμπνευση και γιορτή σε ολόκληρη τη σημερινή Ευρώπη.
Οι ιστορικές νομοθετικές πράξεις προκύπτουν συχνά μετά από πολιτικές ή πολιτισμικές κρίσεις και είναι αποτέλεσμα προβληματισμού για τις λαμπρές και τις σκοτεινές πλευρές της προηγούμενης πορείας των γεγονότων. Ωστόσο, χρειάζεται μεγάλη δεξιότητα, ώστε η μεταρρύθμιση να γίνει με σύνεση και να μην οδηγήσει στην ολοκληρωτική καταστροφή, όταν βασίζεται σε ουτοπικές ιδέες που δεν συνάδουν με την πραγματικότητα της ιστορίας. Μια νέα τάξη πραγμάτων δεν μπορεί να αποφασιστεί αυθαίρετα πάνω σε μια κόλλα χαρτί, αλλά πρέπει να προέρχεται από αυθεντικές ανθρώπινες εμπειρίες, επιθυμίες και φιλοδοξίες.
Ένα παράδειγμα επιτυχημένου συνδυασμού του οράματος και του ρεαλισμού ήταν το πρώτο σύνταγμα στον κόσμο, το οποίο υιοθετήθηκε στις Ηνωμένες Πολιτείες της Αμερικής ως απάντηση στις προκλήσεις της ιστορίας. Παρομοίως οι δημιουργοί του Συντάγματος της 3ης Μαΐου του 1791 στήριξαν τα μεταρρυθμιστικά τους σχέδια σε ένα συγκεκριμένο πολιτικό και κοινωνικό πλαίσιο. Το σύνταγμα που εκπονήθηκε αποδείχθηκε ήταν μια καλά επιλεγμένη θεραπεία για τις παθήσεις της πάλαι ποτέ Κοινοπολιτείας. Στόχος του ήταν να ενισχύσει τα δικαιώματα και τις ελευθερίες των πολιτών καθώς και τη διακυβέρνηση και τη σταθερότητα του κράτους. Σχεδιάστηκε ώστε να δώσει στο κράτος την ισχύ να γίνει ανεξάρτητο και να αντιστέκεται επιτυχώς σε εχθρικές ενέργειες των γειτονικών δυνάμεων, οι οποίες επεδίωκαν να κυριαρχήσουν την Κοινοπολιτεία και να αρπάξουν τα εδάφη της. Δεν ήταν τυχαίο ότι η Ρωσία της αυτοκράτειρας Αικατερίνης και η Πρωσία του βασιλιά Φρειδερίκου Β΄ προσπαθούσαν να δυσφημίσουν τους Πολωνούς στα μάτια της διεθνούς κοινότητας ως ανίκανους για αυτοδιάθεση και αποτελεσματική διακυβέρνηση. Το Σύνταγμα της 3ης Μαΐου απέδειξε το αντίθετο, δείχνοντας ότι από την Κεντρική και Ανατολική Ευρώπη, από την Κοινοπολιτεία του πολωνικού Αετού και του λιθουανού Ιππότη (Vytis), όπου συνυπήρχαν πολλά έθνη και πολιτισμοί, προέρχονταν οι σύγχρονες λύσεις, που ήταν ταυτόχρονα οραματικές, συνετές και πρωτοποριακές.
Η σημερινή επέτειος του Συντάγματος της 3ης Μαΐου είναι επίσης μια καλή ευκαιρία να θυμηθούμε τη μακρά και ένδοξη πολιτική παράδοση της πάλαι ποτέ Κοινοπολιτείας, μια παράδοση του κράτους δικαίου, της δημοκρατίας και του κοινοβουλευτισμού, που αντιπροσωπεύουν ένα σημαντικό μέρος της ταυτότητάς μας. Αξίζει να σημειωθεί, ότι οι δημοκρατικές παραδόσεις εμπνευσμένες από τα επιτεύγματα της αρχαίας Ρώμης και της Ελλάδας, ριζώθηκαν στην Πολωνία ήδη από τον 14οαιώνα. Το πολωνικό προνόμιο neminem captivabimus («δεν φυλακίζουμε κανέναν χωρίς δικαστική απόφαση») θεσπίστηκε το 1430 και προηγήθηκε του αγγλικού νόμου Habeas Corpus του 1679. Ο νόμος nihil novi sine communi consensu («τίποτα νέο χωρίς κοινή συναίνεση»), που απαγόρευε στον μονάρχη να εισάγει νόμους χωρίς την έγκριση του κοινοβουλίου, εφαρμοζόταν από το 1505. Από το 1573, οι βασιλιάδες εκλέγονταν σε ελεύθερες, καθολικές εκλογές από όλα τα μέλη της τάξης των ευγενών, που αποτελούσαν περίπου το 10% του πληθυσμού. Η Διάταξη της Βαρσοβίας του 1573 θεωρείται μέχρι σήμερα ως πρότυπο νόμου για την θρησκευτική ελευθερία, ενώ η ίδρυση της Πολωνολιθουανικής Κοινοπολιτείας το 1569 – ενός κοινού κράτους των Πολωνών και των Λιθουανών, που ιδρύθηκε ως εθελοντική και ισότιμη ένωση – ήταν ένα εξαιρετικό φαινόμενο στην Ευρώπη εκείνης της εποχής και μπορεί να θεωρηθεί ως αρχέτυπο της σημερινής Ευρωπαϊκής Ένωσης.
Έτσι, το Σύνταγμα της 3ης Μαΐου, το οποίο μεταμόρφωσε την Κοινοπολιτεία του 18ου αιώνα σε συνταγματική μοναρχία, βασισμένη στον διαχωρισμό των τριών εξουσιών και στην εγγύηση της νομικής προστασίας των πολιτών από το κράτος, ήταν μια συνεπής συνέχεια των παραδόσεών μας. Αξίζει επίσης να σημειωθεί, ότι αυτή η ουσιαστική και καινοτόμος συνταγματική μεταρρύθμιση ήταν αποτέλεσμα μιας πολιτικής διαδικασίας και όχι μιας ένοπλης εξέγερσης και αιματηρών διώξεων κατά ολόκληρων κοινωνικών τάξεων. Το κύριο μέλημα του Συντάγματος ήταν η ιδέα της κοινωνίας των πολιτών: «Ζήτω ο Βασιλιάς, ζήτω η Βουλή, ζήτω το Έθνος, ζήτω όλες οι Τάξεις!». Αυτή η ιστορική πράξη παραμένει για εμάς η πηγή βαθειάς υπερηφάνειας.
Οι εχθροί της ελευθερίας αποφάσισαν τότε, ότι το σύγχρονο, φιλελεύθερο Σύνταγμα της 3ης Μαΐου απειλούσε τα συμφέροντά τους. Η απολυταρχική, αυτοκρατορική Ρωσία, με την στήριξη της Πρωσίας, ξεκίνησε έναν πόλεμο ενάντια στο Σύνταγμα και έκανε ό, τι ήταν δυνατόν για να εκμηδενίσει την παρακαταθήκη του. Παρ ‘όλα αυτά, το έργο που επιτεύχθηκε με το Σύνταγμα διατηρήθηκε. Στην συνείδηση των επόμενων γενιών έμεινε η μνήμη των πρωτοποριακών μεταρρυθμίσεων του πολιτικού συστήματος, έμεινε η μεγάλη αναβάθμιση της σκέψης και του πνεύματος, που στόχευε σε έναν αναγκαίο εκσυγχρονισμό βασισμένο στις κορυφαίες και καθολικές αξίες. Η παρακαταθήκη του Συντάγματος της 3ης Μαΐου αποτελεί αναπόσπαστο μέρος των σπουδαιότερων ευρωπαϊκών παραδόσεων. Δεν ήταν τυχαίο ότι κατά τη διάρκεια των εορτασμών της 50ης επετείου των Συνθηκών της Ρώμης, το Σύνταγμα της 3ης Μαΐου θεωρήθηκε ως «μία από τις πρώτες πηγές της ιδέας της Ευρωπαϊκής Ένωσης».
Είμαι πεπεισμένος ότι, ακόμα και σήμερα, μπορούμε όλοι να αντλήσουμε από τις ιδέες που θεμελίωσαν το Σύνταγμα της 3ης Μαΐου, όταν εξετάζουμε το μελλοντικό μοντέλο της ευρωπαϊκής ολοκλήρωσης και τις πιθανές τροποποιήσεις των ευρωπαϊκών συνθηκών. Η αρχή του Συντάγματος, ότι «κάθε εξουσία στην κοινωνία πρέπει να προέρχεται από τη βούληση του λαού» αποτελεί πηγή συνεχούς έμπνευσης. Το δημοκρατικό έλλειμμα και η ανεπαρκής εκπροσώπηση των πολιτών στις διαδικασίες λήψης αποφάσεων στην ΕΕ είναι μερικές από τις πιο σημαντικές κοινές προκλήσεις μας. Ταυτόχρονα, οι εμπνευστές του Συντάγματος προσπάθησαν να συνδυάσουν την παράδοση με τον εκσυγχρονισμό, καθώς ένωσαν τις ιδέες του Διαφωτισμού με τις χριστιανικές αξίες, οι οποίες ορίστηκαν και ως το θεμέλιο της ευρωπαϊκής ενότητας. Πρέπει να υπογραμμιστεί ότι ο «Κυβερνητικός Νόμος» του 1791 ακολούθησε τις αρχές, τις οποίες συνεχίζουμε να θεωρούμε ως το θεμέλιο του ευρωπαϊκού πολιτισμού και της ευρωπαϊκής τάξης πραγμάτων: σεβασμός της ανθρώπινης αξιοπρέπειας, ελευθερία, ισότητα και αλληλεγγύη. Είναι μια αξιολογική πυξίδα, που δεν πρέπει ποτέ να χάνεται από το οπτικό μας πεδίο.
Γι ‘αυτό θέλω να μοιραστώ μαζί σας τη μεγάλη υπερηφάνεια και χαρά για την 230η επέτειο του Συντάγματος της 3ης Μαΐου. Είναι μια μεγάλη γιορτή για τους Πολωνούς και τους Λιθουανούς καθώς και για όλους τους λαούς της Κεντρικής και Ανατολικής Ευρώπης, που συνέβαλαν στα επιτεύγματα της πάλαι ποτέ Κοινοπολιτείας. Είναι μια κοινή, ευρωπαϊκή γιορτή. Ας αποτελέσει έμπνευση για μια ακόμη καλύτερη και πιο ολοκληρωμένη Ευρώπη. Ας είναι, όπως στους στίχους ενός παλιού τραγουδιού «η αυγή του Μάη».
*Άντζεï Ντούντα, Πρόεδρος της Πολωνικής Δημοκρατίας
Το παρόν κείμενο δημοσιεύεται ταυτόχρονα στο μηναίο περιοδικό «Wszystko co Najważniejsze» σε συνεργασία με το Πολωνικό Ινστιτούτο Εθνικής Μνήμης και την εταιρεία KGHM.