Για την πολιτική επιστήμη οι εκλογές στην Πορτογαλία της Επανάστασης των Γαριφάλων και της μετάβασης στη Δημοκρατία παρουσιάζουν ένα παράδοξο. Ενώ η χώρα βίωνε τη ριζοσπαστική ουτοπία, τα εκλογικά αποτελέσματα έδειχναν να δικαιώνουν τις μετριοπαθείς πολιτικές δυνάμεις, αναδεικνύοντας έτσι την αντίφαση μεταξύ της δυναμικής της Αριστεράς και των επαναστατών του στρατού αφενός και της βούλησης της πλειοψηφίας των Πορτογάλων για συναινετική διευθέτηση του ζητήματος της πολιτικής κατεύθυνσης της χώρας αφετέρου.
Οι πολιτικές δυνάμεις που πλειοψηφούν στις πρώτες (μετά μισόν αιώνα) ελεύθερες μεταδικτατορικές εκλογές της 25ης Απριλίου 1975 (ακριβώς ένα χρόνο μετά την Επανάσταση των Γαριφάλων) και παρά το, σε πλήρη εξέλιξη ευρισκόμενο, αριστερό ριζοσπαστικό κύμα που ακολούθησε την αποτυχία του πραξικοπήματος Σπίνολα το φθινόπωρο του 1974, είναι ακριβώς οι μετριοπαθείς. Το Σοσιαλιστικό Κόμμα του Μάριο Σοάρες συγκεντρώνει το 37,8% και το κεντροδεξιό Δημοκρατικό Λαϊκό Κόμμα του Σα Καρνέιρο το 26,4%. Παρά τη μεγάλη ώθηση που του δίνει η επαναστατική κατάσταση στη χώρα και η ευμένεια των ριζοσπαστών του στρατού, το Κομμουνιστικό Κόμμα του Αλβάρο Κουνιάλ θα συγκεντρώσει μόνο το 12,5%. Το δεξιό Δημοκρατικό Κοινωνικό Κέντρο του Ντιόγο ντο Αμαράλ ακολουθεί με 7,6% και τέλος το αριστερό Δημοκρατικό Κίνημα με 4,1%. Η ιδιομορφία αυτών των εκλογών ήταν ότι ανέδειξαν την πρώτη Συντακτική Εθνοσυνέλευση αλλά όχι κυβέρνηση με κοινοβουλευτική υποστήριξη, καθώς η συμφωνία των πολιτικών δυνάμεων ήταν ότι το νέο Κοινοβούλιο θα είχε περιορισμένη διάρκεια ενός έτους και αποκλειστική αρμοδιότητα τη σύνταξη του νέου Καταστατικού Χάρτη της χώρας.
Το αριστερό μέτωπο όχι μόνο έθεσε τη σφραγίδα του στο «σοσιαλιστικό» νέο Σύνταγμα, αλλά και προχώρησε με ζέση στην εφαρμογή των ριζοσπαστικων πολιτικών σε οικονομία και κοινωνία που ευαγγελίζονταν οι αριστερές δυνάμεις. Αυτό πόλωσε περαιτέρω το κλίμα και φανέρωσε τις κοινωνικές διαιρέσεις της επαναστατημένης χώρας. Ενώ οι βιομηχανικοί εργάτες του νότου και του κέντρου, καθώς και οι ακτήμονες αγρότες, ήταν στην πρώτη γραμμή των κρατικοποιήσεων εργοστασίων και μεγάλων έγγειων ιδιοκτησιών, οι συντηρητικοί αγρότες και μικροί/μεσαίοι ιδιοκτήτες γης στον βορρά, καθώς και οι μεσαίες τάξεις στα αστικά κέντρα τέθηκαν ενάντιοι στη διαδικασία του επαναστατικού σοσιαλιστικού μετασχηματισμού. Η επιμονή των αριστερών δυνάμεων στο πρόγραμμα εθνικοποιήσεων και η υποστήριξή τους από τα επαναστατημένα στοιχεία του στρατού οδήγησαν, το καλοκαίρι του 1975, την Πορτογαλία σε κατάσταση γενικευμένης αναταραχής και φόβου για επικείμενο εμφύλιο πόλεμο.
Καμπή η αποτυχία του κινήματος Καρβάλιο
Το «καυτό καλοκαίρι» του 1975 είχε προκαλέσει χαοτική κατάσταση σε οικονομία και κοινωνία, που άλλαξε τις πολιτικές ισορροπίες μεταξύ των ριζοσπαστών και των μετριοπαθών πολιτικών, αλλά και στρατιωτικών δυνάμεων. Δημιούργησε αντισυσπειρώσεις και συμμαχίες που, όσο τα αδιέξοδα της επαναστατικής ουτοπίας γίνονταν ορατά (με την οικονομική καθίζηση και την ανάγκη δανεισμού από τη Δύση), ενισχύονταν συνέχεια και άρχισαν να θέτουν προσκόμματα στα σχέδια αριστερού κοινωνικού μετασχηματισμού. Αυτή την κατάσταση θα προσπαθούσε να εκμεταλλευθεί στο τέλος του φθινοπώρου ο εμβληματικός ριζοσπάστης λαϊκιστής συνταγματάρχης Οτέλο ντε Καρβάλιο, που εκπροσωπούσε την αριστερή πτέρυγα του Κινήματος Ενόπλων Δυνάμεων. Η απόφασή του να «λύσει» κατά το δοκούν το επαναστατικό πρόβλημα της Πορτογαλίας, καθώς και η ψευδαίσθηση, όπως αποδείχθηκε, ότι θα τύχαινε υποστήριξης από όλο το φάσμα των ριζοσπαστών σε στρατό και πολιτικές οργανώσεις, τον ώθησε στην απόπειρα πραξικοπηματικής κατάληψης της εξουσίας.
Στις 25 Νοεμβρίου 1975 ο Καρβάλιο και πιστές σε αυτόν δυνάμεις κινήθηκαν, αλλά η άρνηση του κομμουνιστή ηγέτη Κουνιάλ να υποστηρίξει ένα κίνημα που δεν ήλεγχαν οι κομμουνιστές (και δεν ενέκρινε η Μόσχα) και ο δισταγμός του άλλου αριστερού στρατιωτικού και πρώην πρωθυπουργού Γκονσάλβες να στηρίξει κάτι που θεωρούσε, όχι άδικα, προσωπική φιλοδοξία του Καρβάλιο τον απομόνωσαν από ζωτικές συμμαχίες. Από την άλλη πλευρά, η κινητοποίηση σημαντικών στρατιωτικών δυνάμεων εναντίον του Καρβάλιο υπό την ηγεσία του συνταγματάρχη της αεροπορίας Εάνες και με την υποστήριξη του σοσιαλιστή ηγέτη Μάριο Σοάρες, οδήγησε το κίνημα σε κατάρρευση μέσα σε 48 ώρες. Η κυβέρνηση παραιτήθηκε και νέα κυβέρνηση προκήρυξε εκλογές για την άνοιξη του 1976.
Εντολή σχηματισμού κυβέρνησης στον Σοάρες
Οι επόμενοι μήνες θα σήμαιναν και τη λήξη της μετάβασης στη φιλελεύθερη Δημοκρατία. Στις αρχές Απριλίου εγκρίθηκε το νέο Σύνταγμα, σαφώς αριστερών και ριζοσπαστικών επιρροών, το οποίο έκανε λόγο για εθνικοποιήσεις βιομηχανιών και μεγάλων επιχειρήσεων. Ηταν το αποτέλεσμα του συμβιβασμού των μετριοπαθών με τους στρατιωτικούς και το τίμημα για να ανοίξει ο δρόμος για τις νέες εκλογές, που έγιναν στις 25 Απριλίου.
Το Σοσιαλιστικό Κόμμα του Μάριο Σοάρες επικράτησε με 35%, ακολουθούμενο από το κεντροδεξιό Λαϊκό Δημοκρατικό Κόμμα με 24,4%. Και τα δύο κόμματα κατέγραψαν μικρή μείωση της δύναμής τους, αλλά αυτό δεν σήμαινε μεγάλη άνοδο της Αριστεράς: οι κομμουνιστές συγκέντρωσαν 14,4%, ποσοστό μεγαλύτερο μεν σε σχέση με τις προηγούμενες εκλογές, αλλά ήταν αναγκασμένοι πλέον να αποδεχθούν ότι το τρένο της επανάστασης είχε χαθεί, ενώ η μαρξιστική Λαϊκή Δημοκρατική Ενωση πήρε 1,7% και κάποια άλλα επαναστατικά σχήματα λιγότερο από 1%. Στον αντίποδα, ο μεγάλος κερδισμένος ήταν το δεξιό Δημοκρατικό Κοινωνικό Κέντρο, που ήρθε τρίτο με 16%, ποσοστό σχεδόν διπλάσιο μέσα σε έναν χρόνο: η απόδειξη της κόπωσης αλλά και άπωσης που προκάλεσε η επαναστατική ουτοπία σε ένα τμήμα της κοινωνίας. Στις προεδρικές εκλογές του Ιουνίου o Εάνες εξελέγη με 61,6% και ορκίστηκε πρώτος πρόεδρος της πορτογαλικής Δημοκρατίας. Ο Καρβάλιo απέτυχε με 16,5%. Τον Ιούλιο, ο Σοάρες έλαβε εντολή σχηματισμού κυβέρνησης με το Δημοκρατικό Κοινωνικό Κέντρο – η πρώτη κοινοβουλευτική κυβέρνηση από το 1925. Η μετάβαση στη Δημοκρατία είχε λήξει. Το γεγονός και μόνο της συμμαχίας Σοσιαλιστών – συντηρητικών, που εξέπληξε πολλούς εκείνη την εποχή και οδήγησε τον Σοάρες να θέσει «στο συρτάρι» τα σχέδια σοσιαλιστικού μετασχηματισμού της Πορτογαλίας (κυριότερα δε, της λεγόμενης «αγροτικής μεταρρύθμισης» προς όφελος της μικρής αγροτικής ιδιοκτησίας), είναι ενδεικτικό της επείγουσας μετεπαναστατικής στροφής προς τον ρεαλισμό και την απελευθέρωση της οικονομίας. Η χώρα ξεκινούσε τον μακρύ δρόμο της ανασυγκρότησης μετά μία διετία βαθιών διαιρέσεων και κοινωνικών και οικονομικών πειραματισμών, την προσπάθεια παγίωσης στερεών δημοκρατικών θεσμών, ενσωμάτωσης σχεδόν ενός εκατομμυρίου προσφύγων από τις πρώην αποικίες στην Αφρική, καθώς και τη μακρά πορεία της ένταξης στην Ευρωπαϊκή Οικονομική Κοινότητα.
Η επιρροή του διεθνούς παράγοντα
Πρέπει, τέλος, να σημειωθεί ο ρόλος του διεθνούς παράγοντα στη διαδικασία δημοκρατικού μετασχηματισμού της χώρας. Κατ’ αρχάς η Σοβιετική Ενωση, όπως προαναφέρθηκε, δεν ενδιαφερόταν για μία επαναστατική εξέλιξη στην Πορτογαλία. Σε αυτό έπαιξε σημαντικό ρόλο η γεωγραφική θέση της χώρας, απομονωμένης από φιλοσοβιετικές χώρες-δορυφόρους που θα μπορούσαν να διοχετεύσουν στρατιωτική βοήθεια στους αριστερούς, αλλά και η απροθυμία των Σοβιετικών ηγετών να αλλάξουν το status quo ανατρέποντας τη (φιλοδυτική) γεωπολιτική ισορροπία στην Ιβηρική Χερσόνησο. Περιορίστηκαν έτσι σε συστάσεις προς τους Πορτογάλους κομμουνιστές να συμμετέχουν στις εκλογές, και σε γενναία χρηματοδότηση του Κομμουνιστικού Κόμματος. Αντίθετα, οι δυτικές χώρες, τόσο οι ΗΠΑ όσο και οι Ευρωπαίοι με προεξάρχουσα τη Γερμανία, ανησυχώντας για το ίδιο ακριβώς ενδεχόμενο το οποίο οι Σοβιετικοί ηγέτες δεν επιδίωξαν –την αλλαγή του γεωπολιτικού status της Πορτογαλίας– έδειξαν μεγάλο ενδιαφέρον τόσο για την πολιτική στήριξη των δημοκρατικών μετριοπαθών δυνάμεων όσο και για την οικονομική τους υποστήριξη. Χαρακτηριστική ήταν η γενναία ενίσχυση της χώρας με εκατοντάδες εκατομμύρια δολάρια ως δάνεια από τον Αμερικανό υπουργό Εξωτερικών Χένρι Κίσινγκερ τον Ιανουάριο 1976, αλλά και η υποστήριξη της οργανωτικής διείσδυσης του Σοσιαλιστικού Κόμματος στην πορτογαλική πολιτική τόσο με αμερικανικά όσο και με γερμανικά κεφάλαια. Μεγάλο ρόλο σε αυτό έπαιξε και η Σοσιαλιστική Διεθνής με την ανοικτή υποστήριξη του προέδρου της Βίλι Μπραντ στον Σοάρες. Ας σημειωθεί εξάλλου και η υπόσχεση σύνδεσης Πορτογαλίας – ΕΟΚ με την αντίστοιχη οικονομική βοήθεια που θα γινόταν κομβικό σημείο της προεκλογικής εκστρατείας των Σοσιαλιστών, ιδιαίτερα το 1976.
Το γεγονός
Το 1976 σηματοδότησε την επικράτηση των φιλοδυτικών δυνάμεων στην Πορτογαλία. Η Επανάσταση των Γαριφάλων του 1974 είχε οδηγήσει σε ενίσχυση των αριστερών δυνάμεων. Το 1975, αλλεπάλληλα στρατιωτικά κινήματα έφεραν τη χώρα στα πρόθυρα του εμφυλίου. Αλλά η αποτυχία του πραξικοπήματος του αριστερού ριζοσπάστη συνταγματάρχη Οτέλιο ντε Καρβάλιο οδήγησε σε συσπείρωση των μετριοπαθών κομμάτων. Στις εκλογές του Απριλίου 1976 επικράτησαν οι Σοσιαλιστές και το καλοκαίρι ο σοσιαλιστής ηγέτης Μάριο Σοάρες σχημάτισε κυβέρνηση συνεργασίας με τους συντηρητικούς.
* Ο κ. Ιωάννης Τζώρτζης είναι teaching fellow στο Πανεπιστήμιο του Μπέρμιγχαμ.
ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ: ΕΥΑΝΘΗΣ ΧΑΤΖΗΒΑΣΙΛΕΙΟΥ