Στις 25 Μαΐου 2021, ο πρόεδρος των ΗΠΑ, Τζο Μπάιντεν, έδωσε εντολή για περαιτέρω διερεύνηση σχετικά με την πιθανότητα ο SARS-CoV-2, ο κορωνοϊός μας, να οφείλεται σε διαρροή ιατρικού εργαστηρίου και συγκεκριμένα του εργαστηρίου της Γουχάν. Ο POTUS έδωσε περιθώριο ενενήντα ημερών για το –επίσημο– συμπέρασμα της έρευνας.
Εχουν προηγηθεί, τουλάχιστον, δεκάδες δημοσκοπήσεις και χιλιάδες δημοσιεύματα προκειμένου να αναδειχθεί το ποσοστό εκείνων των «απλών» πολιτών, οι οποίοι ήταν πεπεισμένοι ότι αυτό αποτελούσε γεγονός και όχι μια πιθανότητα (που εξάλλου μόλις πρόσφατα βρήκε τον δρόμο της προς την ευρεία δημοσιοποίηση) και μέσω αυτών των δημοσκοπήσεων και των πολυπληθών δημοσιογραφικών δημοσιευμάτων να μάθουμε οι υπόλοιποι σώφρονες ότι οι υποστηρικτές των θεωριών συνωμοσίας αγγίζουν το Χ% και να χαρούμε που δεν ανήκουμε σε αυτούς.
Και είναι ακριβώς αυτό το σημείο στο οποίο συναντηθήκαμε με αυτούς. Το σημείο που όλοι υποκύπτουμε σε μια βεβαιότητα που μας δίνει την ανακουφιστική αίσθηση ελέγχου των πραγμάτων σε καιρούς μεγάλης αβεβαιότητας. Οι μεν στη βεβαιότητα ότι ορισμένα γεγονότα και καταστάσεις αποτελούν αντικείμενο μυστικού και παρασκηνιακού χειρισμού από ισχυρές δυνάμεις, οι δε ότι έχουν την παιδεία και την ευφυΐα να διακρίνουν τι ισχύει αλλά κυρίως έχουν αποδώσει εις εαυτούς το προνόμιο της ενημέρωσης από αξιόπιστες ελληνικές και διεθνείς δημοσιογραφικές πηγές.
Και στις δύο περιπτώσεις ακολουθούνται κύρια, ισχυρώς επικρατούντα αφηγήματα στα οποία δύσκολα εμφιλοχωρεί αμφισβήτηση. Αυτοί είναι σίγουροι ότι υπάρχει συνωμοσία κι εμείς ότι δεν υπάρχει. Οτιδήποτε μπορεί να ταράξει τις βεβαιότητες, για τους μεν αποτελεί άλλη μια ύποπτη απόπειρα χειραγώγησης από τα «ισχυρά κέντρα αποφάσεων» και για τους δε ένα απορριπτέο μετά βδελυγμίας άρωμα συνωμοσίας.
Η συσπείρωση γύρω από το κεντρικό ορθόδοξο, με άρωμα πολιτικής ορθότητας, αφήγημα –τουλάχιστον στον αγγλοσαξονικό κόσμο– επικράτησε σε όλα ανεξαιρέτως τα φιλελεύθερα ΜΜΕ και υποστηρίχθηκε από fact checkers, ενώ διαφορετικές επιστημονικές απόψεις δεν βρήκαν ευήκοα ώτα και άνοιγμα προς την ευρεία δημοσιογραφική κατανάλωση. Επικράτησε και στα ελληνικά με κάποιες πινελιές σύγχυσης: Τον Απρίλιο του περασμένου έτους, σε δημοσκόπηση δημοφιλούς ειδησεογραφικού ιστότοπου με πολύ μεγάλη επισκεψιμότητα, φιγουράρει ο τίτλος «Πρωτοφανές το ποσοστό των Ελλήνων που πιστεύει ότι ο ιός ξέφυγε από εργαστήριο». Ακολουθείται από τον πρόλογο «Μία διαδεδομένη θεωρία συνωμοσίας υποστηρίζει ότι ο κορωνοϊός δημιουργήθηκε σε εργαστήριο της Γουχάν. Σύμφωνα με έρευνα, αυτή την άποψη συμμερίζονται και αρκετοί Ελληνες. Τα στοιχεία δείχνουν πως 4 στους 10 πολίτες θεωρούν πιθανό ένα ενδεχόμενο διασποράς του ιού από εργαστήριο» και η σχετική ερώτηση της έρευνας διατυπώνεται ως εξής: «Συμφωνείτε ή διαφωνείτε με τη φράση “ο κορωνοϊός δημιουργήθηκε σε κάποιο εργαστήριο;”». Οπως είναι φανερό, το «ξέφυγε», το «δημιουργήθηκε» και το «θεωρούν πιθανό ένα ενδεχόμενο διασποράς του ιού από εργαστήριο»… εγένοντο σάρκα μία.
Δεν έχει νόημα να αναφέρουμε τον ιστότοπο, διότι το παρόν πόνημα δεν έχει σκοπό να καταγγείλει αλλά να προβληματίσει και η γράφουσα συμπεριλαμβάνει εαυτόν ως προς την ανάγκη προβληματισμού. Εξάλλου, ανάλογες μπερδεμένες, αποπροσανατολιστικές δημοσκοπήσεις και δημοσιεύματα που παράγουν ή αναπαράγουν τα θολά και αποσπασματικά συμπεράσματα κατέκλυσαν το –αξιοπρεπές και όχι περιθωριακό– ειδησεογραφικό τοπίο.
Η ομογενοποιητική δύναμη των κοινωνικών δικτύων ήρθε να αποτελειώσει την πιθανότητα… διασποράς πρωτότυπης, βασικής λογικής σκέψης η οποία βέβαια αν είχε κάποια ελπίδα αυτή θα βρισκόταν στο στρατόπεδο των μη διαγνωσμένων συνωμοσιολόγων. Αλλά όταν μπαίνεις σε στρατόπεδο, ως γνωστόν, αφήνεις πίσω σου κάθε ελπίδα. Διότι τα κοινωνικά δίκτυα «στρατοπεδοποιούν» τα υπάρχοντα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά μιας κοινωνίας και ό,τι αναφέρεται ως γενικό χαρακτηριστικό κάθε κοινωνίας ανθρώπων. Οι ομάδες και οι «φιλίες» εντός των social media προϋποθέτουν και στη συνέχεια απαιτούν συμφωνίες επί ποινή εξοστρακισμού. Οχι πάντα ομολογημένα και ανακουφιστικά καθαρά όπως κάνουν μέλη δύο διαφορετικών στρατοπέδων μεταξύ τους, αλλά αφαιρώντας like και retweet. Η σιωπή προς απάντησίν σου.
Αλλά και ποιος θα τολμούσε επί ποινή αποκλεισμού από το κλαμπ των «αρίστων», για παράδειγμα στη διάρκεια της μακράς περιόδου των αμερικανικών εκλογών, όταν όλοι οι (Ελληνες) φιλελεύθεροι δημοσιογράφοι και μη, είχαμε γίνει… μια γροθιά εναντίον του Τραμπ, να αναρτήσει ότι «ο ιός μπορεί να ξέφυγε από εργαστήριο»; Να διατυπώσει μια λογική αμφιβολία για το κυρίαρχο αφήγημα που απέκλειε την πιθανότητα, τη στιγμή που το υποστήριζε ο Τραμπ και το αναπαρήγαν οι «ψεκασμένες» ομάδες στο Facebook; Οταν η διαφορετική άποψη εκπορευόταν από άτομα, παράγοντες και ομάδες με τις οποίες δεν θέλαμε και δεν θέλουμε να ταυτιστούμε;
Εχουμε ξεχάσει ότι πρέπει να δίνουμε σημασία στο τι λέγεται, όχι ποιος το λέει. Οτι όλες οι «αλήθειες» του κόσμου τούτου, επιστημονικές, δημοσιογραφικές, πολιτικές, είναι προσωρινές. Μέχρι νεωτέρας. Σχεδόν τίποτα δεν μπορεί να μας βεβαιώσει για την αλήθεια του, όταν η εμπειρία μαζί με τις προκαταλήψεις αναλαμβάνουν να δώσουν ερμηνεία αντικαθιστώντας τη διανοητικά επίπονη και χρονοβόρα προσπάθεια, της προσέγγισης αυτού που μπορεί πράγματι να συμβαίνει ή να σημαίνει ή της επιχειρηματολογημένης αμφισβήτησης.
Επιστημονική… ορθοδοξία
Τώρα, η «παραπληροφόρηση» ή «ψευδής είδηση» του τελευταίου έτους γίνεται μέρος του κεντρικού, μη συνωμοσιολογικού, αφηγήματος και ό,τι δεν έβρισκε τον δρόμο προς το φως της ευρείας δημοσιότητας, της δημοσιογραφικής κάλυψης από τα ΜΜΕ, παίρνει την εκδίκησή του: Οι επιστήμονες που ζητούν τη διεξαγωγή έρευνας σχετικά με τη θεωρία της διαρροής από το εργαστήριο ισχυρίζονται ότι τον τελευταίο χρόνο αποσιωπήθηκαν τα επιχειρήματά τους από τους συναδέλφους τους και από τα επιστημονικά περιοδικά.
«Από τις πρώτες ημέρες της πανδημίας υπήρχε ένας μικρός αριθμός κορυφαίων επιστημόνων που ανέλαβαν να επιβάλουν αυτού του είδους την ορθοδοξία», δηλώνει στους βρετανικούς Times ο Τζέιμι Μετζλ (Jamie Metzl), σύμβουλος του Παγκόσμιου Οργανισμού Υγείας (ΠΟΥ) για την επεξεργασία του ανθρώπινου γονιδιώματος και ανώτερος συνεργάτης της δεξαμενής σκέψης Atlantic Council. «Μας εξοστράκισαν και μας αποκάλεσαν θεωρητικούς συνωμοσίας», προσθέτει ενώ επισημαίνει ότι μια δήλωση στο The Lancet τον Φεβρουάριο του 2020, την οποία υπέγραψαν 27 διακεκριμένοι επιστήμονες, ήταν «μια μορφή επιστημονικής κακοποίησης» αφού καταδίκαζε έντονα «τις θεωρίες συνωμοσίας που υποδηλώνουν ότι η COVID-19 δεν έχει φυσική προέλευση».
Η «στροφή» ψηφιακών κολοσσών και η τεκμηρίωση των ειδήσεων
Και η παγκόσμια υπερδύναμη, το Facebook, δηλώνει ότι «υπό το πρίσμα των συνεχιζόμενων ερευνών σχετικά με την προέλευση της COVID-19 και σε συνεννόηση με ειδικούς σε θέματα δημόσιας υγείας δεν θα αφαιρούμε πλέον από τις εφαρμογές μας ως ψευδή τον ισχυρισμό ότι ο ιός είναι ανθρώπινο δημιούργημα ή κατασκευασμένος – man-made or manufactured». Με άλλα λόγια, πιστεύει πλέον ότι η λογοκρισία εκατομμυρίων αναρτήσεων που είχε κάνει τον προηγούμενο μήνα από το περίφημο fact checking ήταν λάθος. Το ίδιο έκανε και ο διάσημος αμερικανικός ιστότοπος για τον έλεγχο των ψευδών ειδήσεων politifact, ο οποίος απέσυρε ανάρτησή του στην οποία η άποψη ότι «ο κορωνοϊός είναι εντελώς ζωονοσογόνος χωρίς καμία εύλογη ανάμειξη του εργαστηρίου» παρουσιαζόταν ως πλήρως τεκμηριωμένη πέρα από κάθε λογική αμφιβολία, και συνεπώς ως θεωρία συνωμοσίας.
Ας σημειώσουμε εδώ ότι δεν έχει αποδειχθεί ακόμα κάτι ως αλήθεια αλλά ως «όχι σίγουρα ψευδές» και ότι ακόμα βρισκόμαστε στο «ξέφυγε από το εργαστήριο» – δεν έχουμε περάσει σε κατακλυσμιαία δημοσιότητα και, συνακόλουθα, αναρτήσεων στα social media για τους κινδύνους διαφόρων μεθόδων που εφαρμόζονται για τη μελέτη των ιών και την αντιμετώπισή τους.
Θέλει ο συνωμοσιολόγος να κρυφτεί κι η χαρά δεν τον αφήνει. Και σε αυτή τη χαρά, εμείς οι άλλοι, επιστήμονες, ενημερωμένοι πολίτες, φύλακες του ελέγχου των γεγονότων –fact checkers επί το ελληνικότερον–, δημοσιογράφοι διαμεσολαβητές των ειδήσεων, όλοι κατέχουμε θέση χορηγού επί τιμή.
Το ίδιο στην πραγματικότητα συμβαίνει με όλες τις ειδήσεις και σίγουρα για ένα θέμα τέτοιας εμβέλειας όπως είναι η πανδημία. Το γεγονός δε ότι υπάρχουν ακόμη πολλά μέτωπα ανοιχτά –το θέμα «εμβόλια» κυρίως– συνιστά να αφήσουμε τις βεβαιότητες στην αποκλειστική χρήση των συνωμοσιολόγων και να μην ξανασυναντηθούμε στο σημείο μηδέν προσχωρώντας σε μια εκ διαμέτρου αντίθετη αλλά πάντως βεβαιότητα.
Είμαστε μόνοι μας σε έναν παγκοσμιοποιημένο κόσμο που αλλάζει ραγδαία, απαιτώντας ανελέητα τον συνεχή έλεγχο των διαμορφωμένων πεποιθήσεων και καμιά ομαδοποιημένη σκέψη και αποδοχή διαδικτυακών φίλων δεν μπορεί να το αλλάξει αυτό…