Το καλοκαίρι του 1976 εκτυλίχθηκε ένα δραματικό γεγονός, το οποίο μεταξύ άλλων θα προκαλέσει ποικίλες διεθνείς αντιδράσεις και συζητήσεις. Ολα ξεκίνησαν στις 27 Ιουνίου, λίγο πριν από τις 12 το μεσημέρι. Η πτήση της Air France AF 139 που εκτελούσε το δρομολόγιο από το Τελ Αβίβ στο Παρίσι, με ενδιάμεση στάση την Αθήνα, έπεσε θύμα αεροπειρατείας λίγο μετά την αναχώρηση του αεροσκάφους από το αεροδρόμιο του Ελληνικού. Εκμεταλλευόμενοι τα κενά ασφαλείας που χαρακτήριζαν τα ελληνικά αεροδρόμια ήδη από την περίοδο της δικτατορίας, τέσσερις αεροπειρατές κράτησαν ομήρους 246 επιβάτες και το δωδεκαμελές πλήρωμα. Δύο αεροπειρατές ήταν Δυτικογερμανοί, μέλη της ακροαριστερής τρομοκρατικής οργάνωσης «Επαναστατικοί Πυρήνες» (Revolutionäre Zellen) και άλλοι δύο ήταν Παλαιστίνιοι, μέλη του PFLP-EO, ενός παρακλαδιού της ριζοσπαστικής οργάνωσης «Λαϊκό Μέτωπο για την Απελευθέρωση της Παλαιστίνης» (PFLP). Μετά μια ενδιάμεση στάση στη Βεγγάζη της Λιβύης για ανεφοδιασμό (όπου απελευθερώθηκε μια νεαρή όμηρος που προσποιήθηκε αποβολή), οι αεροπειρατές εξέτρεψαν το αεροσκάφος στο αεροδρόμιο Εντεμπε της πρωτεύουσας της Ουγκάντας, Καμπάλα. Τη χώρα κυβερνούσε ο διαβόητος για τη βαναυσότητά του δικτάτορας Ιντι Αμίν Νταντά. Οι όμηροι μεταφέρθηκαν σε έναν παλαιό τερματικό σταθμό του αεροδρομίου. Εκεί, ενώθηκαν με τους αεροπειρατές άλλοι έξι Αραβες ομοϊδεάτες τους.
Η πρώτη φάση της αντιπαράθεσης
Στις 29 Ιουνίου, οι αεροπειρατές δημοσιοποίησαν τις απαιτήσεις τους: αφενός, λύτρα ύψους 5 εκατομμυρίων δολαρίων για την επιστροφή του αεροσκάφους· αφετέρου, δόθηκε διορία μέχρι την 1η Ιουλίου στο Ισραήλ, στη Δυτική Γερμανία, στη Γαλλία, την Ελβετία και στην Κένυα να απελευθερώσουν 53 άτομα που κρατούνταν ως τρομοκράτες. Εάν οι απαιτήσεις τους δεν πραγματοποιούνταν μέχρι τις 2 το μεσημέρι της 1ης Ιουλίου 1976, οι αεροπειρατές απειλούσαν να σκοτώσουν όλους τους ομήρους. Με τον χρόνο να εξαντλείται και με ελάχιστες ελκυστικές επιλογές στο τραπέζι, το Ισραήλ, λίγο πριν λήξει η προθεσμία, αντέστρεψε τη μέχρι τότε πάγια πολιτική του περί μη διαπραγματεύσεων με αεροπειρατές (και γενικότερα με τρομοκράτες) και ξεκίνησε συνομιλίες. Ετσι, αρχικά οι αεροπειρατές απελευθέρωσαν σε δύο φάσεις 148 ομήρους, κρατώντας όμως 97: το δωδεκαμελές γαλλικό πλήρωμα, καθώς και όσους ήταν Ισραηλινοί υπήκοοι, ή υπήκοοι άλλων κρατών εβραϊκού θρησκεύματος. Το τελεσίγραφο παρατάθηκε κατά ένα εικοσιτετράωρο (ώς το μεσημέρι της 4ης Ιουλίου 1976). Αυτή η εξέλιξη υπήρξε μια σημαντική επιτυχία της ισραηλινής διαπραγμάτευσης: κατέστησε δυνατή την ολοκλήρωση του σχεδιασμού και της προετοιμασίας της ριψοκίνδυνης καταδρομικής επιχείρησης, την υλοποίηση της οποίας τελικά διέταξε η ισραηλινή κυβέρνηση.
Για σχεδόν μία βδομάδα, ο πρωθυπουργός Γιτζάκ Ράμπιν και ο υπουργός Αμυνας Σιμόν Πέρες είχαν διαφωνήσει για το αν το Ισραήλ έπρεπε να ενδώσει στις απαιτήσεις των αεροπειρατών (όπως πρέσβευε ο Ράμπιν), ή όχι, ώστε να μην ενθαρρυνθούν περισσότερες αεροπειρατείες στο μέλλον. Η στρατιωτική επιχείρηση απελευθέρωσης των ομήρων έλαβε την ονομασία «Αστροπελέκι».
Ανεφοδιασμός στην Κένυα
Από την αρχή της κρίσης, η Μοσάντ, η ισραηλινή υπηρεσία πληροφοριών, είχε αναλάβει αμέσως δράση για τη συλλογή απαραίτητων πληροφοριών, ενώ και οι Ισραηλινοί επιτελείς εξέταζαν διάφορα σενάρια μιας στρατιωτικής επιχείρησης. Επιλέχθηκε τελικά η λύση της αερομεταφοράς καταδρομέων και προσγείωσής τους στο ίδιο το Εντεμπε, ώστε να απελευθερώσουν τους ομήρους και μαζί τους να αναχωρήσουν για το Ισραήλ. Ενα βασικό πρόβλημα ήταν ότι οι Ισραηλινοί δεν είχαν την υλικοτεχνική δυνατότητα να ανεφοδιάσουν εν πτήσει μεταγωγικά αεροσκάφη, που μάλιστα θα επιχειρούσαν τόσο μακριά από τον ισραηλινό εναέριο χώρο. Ετσι, η επιδρομή δεν θα μπορούσε να προχωρήσει χωρίς τη βοήθεια ενός τουλάχιστον κράτους της Ανατολικής Αφρικής. Τελικά, η ισραηλινή κυβέρνηση εξασφάλισε άδεια από την Κένυα (που διατηρούσε ανταγωνιστικές σχέσεις με την Ουγκάντα και το καθεστώς της), ώστε τα ισραηλινά αεροσκάφη να διασχίσουν τον εναέριο χώρο της και έπειτα να προσγειωθούν και να ανεφοδιαστούν στο αεροδρόμιο του Ναϊρόμπι.
Η καταδρομική επιχείρηση ξεκίνησε νωρίς το απόγευμα της 3ης Ιουλίου 1976 όταν απογειώθηκαν από το Ισραήλ τέσσερα μεταγωγικά αεροσκάφη C-130. Αυτά μετέφεραν περί τους εκατό Ισραηλινούς καταδρομείς, μια μαύρη Μερσέντες και αρκετά τζιπ, καθώς και ιατρικό προσωπικό και ιατροφαρμακευτικό υλικό. Τα ισραηλινά αεροσκάφη διήνυσαν με μυστικότητα πάνω από 4.000 χιλιόμετρα μέχρι να φτάσουν στην Ουγκάντα για την επιχείρηση διάσωσης. Πέταξαν νοτιοανατολικά κατά μήκος της διεθνούς διαδρομής πτήσεων πάνω από την Ερυθρά Θάλασσα σε πολύ χαμηλό ύψος ώστε να αποφύγουν την ανίχνευση από τα ραντάρ της Αιγύπτου, της Σαουδικής Αραβίας και του Σουδάν. Κοντά στη νότια έξοδο της Ερυθράς Θάλασσας, στράφηκαν προς Νότο και πέρασαν από την Ερυθραία, την Αιθιοπία και την Κένυα και έφτασαν πάνω από τη λίμνη Βικτώρια, στις βόρειες όχθες της οποίας βρίσκεται το Εντεμπε. Τα C-130 ακολούθησαν δύο Boeing 707 που είχαν ενταχθεί στην ισραηλινή αεροπορία: το ένα αποτελούσε το κέντρο διοίκησης και ελέγχου και υπερίπτατο του Εντεμπε κατά τη διάρκεια της επιχείρησης, ενώ το άλλο είχε μετατραπεί σε κινητό νοσοκομείο και προσγειώθηκε στο αεροδρόμιο του Ναϊρόμπι εν αναμονή περίθαλψης τυχόν τραυματιών.
Σε λίγα λεπτά είχαν τελειώσει όλα
Περί τις 11 τη νύχτα, και δίχως βέβαια να έχουν λάβει κάποια άδεια από τις αρχές της Ουγκάντας, τα ισραηλινά C-130 προσγειώθηκαν στο Εντεμπε με ανοιχτές τις μπουκαπόρτες. Αμέσως ξεφόρτωσαν τη μαύρη Μερσέντες και ορισμένα τζιπ ως δήθεν αυτοκίνητα συνοδείας της, παραπλανώντας εν μέρει τους ντόπιους φρουρούς, που νόμισαν ότι η αυτοκινητοπομπή μετέφερε τον δικτάτορα και τη φρουρά του. Αμεσα οι Ισραηλινοί καταδρομείς κατευθύνθηκαν στο παλιό κτίριο του αεροδρομίου, όπου οι αεροπειρατές κρατούσαν τους ομήρους. Ακολούθησε ανταλλαγή πυρών με τους αεροπειρατές, που είχαν τη βοήθεια της φρουράς του αεροδρομίου.
Μέσα σε μερικά λεπτά η επιχείρηση είχε αίσια έκβαση για την ισραηλινή πλευρά. Σκοτώθηκαν επτά από τους δέκα τρομοκράτες (μεταξύ των οποίων οι τέσσερις αεροπειρατές) και μόνο τρεις όμηροι (επίσης, άλλη μία όμηρος κατέληξε σε τοπικό νοσοκομείο, όπου είχε μεταφερθεί λόγω προβλημάτων υγείας ήδη πριν από την ισραηλινή επιχείρηση). Νεκρός έπεσε και ο αντισυνταγματάρχης Γιονατάν Νετανιάχου, που ήταν επικεφαλής των ισραηλινών δυνάμεων εφόδου, αλλά αυτή ήταν η μόνη απώλεια των ισραηλινών δυνάμεων. Δεκάδες στρατιώτες της Ουγκάντας έχασαν τη ζωή τους ή τραυματίστηκαν, ενώ το κτίριο του αεροδρομίου υπέστη ζημιές. Επιπλέον, προκειμένου να διασφαλιστεί περαιτέρω η ασφαλής επιστροφή τους, οι Ισραηλινοί καταδρομείς κατέστρεψαν οκτώ μαχητικά MiG-17 και MiG-21 της Ουγκάντας, τα οποία ήταν σταθμευμένα στο αεροδρόμιο. Μετά μια στάση ανεφοδιασμού στο Ναϊρόμπι της Κένυας, η αποστολή διάσωσης και οι όμηροι επέστρεψαν με ασφάλεια στο Ισραήλ, όπου έγιναν δεκτοί με ενθουσιασμό.
Αποτίμηση και επιπτώσεις εντός και εκτός Ισραήλ
Το Συμβούλιο Ασφαλείας του ΟΗΕ συνήλθε στις 9 Ιουλίου 1976, προκειμένου να συζητηθεί η καταγγελία του Οργανισμού Αφρικανικής Ενότητας που κατηγορούσε το Ισραήλ ότι είχε προβεί σε μια «επιθετική πράξη» εναντίον της Ουγκάντας. Το Ισραήλ υποστήριξε ότι οι ενέργειές του βασίζονταν στο δικαίωμα της αυτοάμυνας, το οποίο, ισχυρίστηκε, περιελάμβανε και «το δικαίωμα ενός κράτους να αναλάβει στρατιωτική δράση [στο εξωτερικό] για την προστασία των υπηκόων του που βρίσκονταν σε θανάσιμο κίνδυνο», αν οι τοπικές αρχές ήταν «ανίκανες ή απρόθυμες να τους προστατεύσουν». Παρότι, σε γενικές γραμμές, η διεθνής κοινότητα καταδίκασε και τότε σαφώς την αεροπειρατεία και γενικότερα την τρομοκρατία ως πρακτική, ωστόσο και η θέση του Ισραήλ περί «αυτοάμυνας» που μπορούσε να περιλαμβάνει την παραβίαση της κυριαρχίας ενός άλλου μακρινού κράτους, βρήκε μάλλον μικρή αποδοχή. Η πλειοψηφία των κρατών θεώρησε την επιχείρηση «παράνομη» από πλευράς διεθνούς δικαίου. Ωστόσο, ο ΟΗΕ δεν κατέστη δυνατό να λάβει κάποια απόφαση ή να υιοθετήσει κάποιο ψήφισμα.
Σε πρακτικό επίπεδο, η επιτυχημένη επιδρομή στο Εντεμπε ενίσχυσε ακόμα περισσότερο το κύρος και τη φήμη των ισραηλινών ενόπλων δυνάμεων και ανύψωσε το ηθικό του ισραηλινού λαού, που, λόγω της δύσκολης επικράτησης του Ισραήλ στον Πόλεμο του Γιομ Κιπούρ το 1973, δεν ήταν υψηλό. Μέχρι σήμερα, η επιδρομή στο Εντεμπε παραμένει το σημαντικότερο περιστατικό στη μεταπολεμική περίοδο χρήσης βίας εκ μέρους ενός κράτους για τη διάσωση υπηκόων του που έχουν δεχθεί (ή απειλούνται από) επίθεση στο εξωτερικό, και μάλιστα που κρατούνται όμηροι. Τις τελευταίες δεκαετίες έλαβαν χώρα αρκετές περιπτώσεις επιχειρήσεων εκκένωσης ξένων υπηκόων από εμπόλεμες ζώνες, που όμως δεν είχαν απαχθεί ούτε αποτελούσαν άμεσο στόχο. Μόνο η αποτυχημένη αιγυπτιακή αποστολή διάσωσης στο αεροδρόμιο της Λάρνακας το 1978 και η (ακόμα πιο αποτυχημένη) αμερικανική απόπειρα διάσωσης των Αμερικανών ομήρων στην πρεσβεία στην Τεχεράνη το 1980 παρουσίασαν ομοιότητες –όχι βέβαια ως προς τα αποτελέσματα– με την επιδρομή στο Εντεμπε.
Τέλος, αξιοσημείωτο είναι ότι στην επιχείρηση είχαν ανάμειξη τρεις εν ενεργεία ή μελλοντικοί Ισραηλινοί πρωθυπουργοί. Ο Γιτζάκ Ράμπιν ήταν ο τότε πρωθυπουργός που απρόθυμα έδωσε τη διαταγή για την επιχείρηση μετά τις πιέσεις του τότε υπουργού Αμυνας και μελλοντικού πρωθυπουργού Σιμόν Πέρες. Ο τότε συνταγματάρχης Εχούντ Μπάρακ, επίσης μελλοντικός πρωθυπουργός, μετέβη στην Κένυα και είχε κρίσιμες επαφές με τους Κενυάτες ιθύνοντες, ενώ συνέβαλε στην προετοιμασία της προσγείωσης των ισραηλινών αεροσκαφών στο αεροδρόμιο του Ναϊρόμπι. Τέλος, ακόμα και ο ίδιος ο σημερινός πρωθυπουργός Μπέντζαμιν Νετανιάχου συσχετίστηκε έμμεσα με την επιδρομή στο Εντεμπε, χάρη στη θυσία του αδελφού του Γιονατάν, που ανακηρύχθηκε ήρωας στο Ισραήλ.
* Ο δρ Διονύσης Χουρχούλης διδάσκει Ιστορία Διεθνών Σχέσεων στο Ιόνιο Πανεπιστήμιο.