Στις αρχές του 1976, το εκλογικό αυτό έτος έμοιαζε να είναι ευνοϊκό για το Δημοκρατικό Κόμμα. Λόγω του σκανδάλου Ουότεργκεϊτ είχε παραιτηθεί τον Αύγουστο 1974 ο Ρεπουμπλικανός πρόεδρος Ρίτσαρντ Νίξον. Ο διάδοχός του, Τζέραλντ Φορντ, του είχε δώσει χάρη τον Σεπτέμβριο 1974 για όσα αδικήματα διέπραξε κατά την προεδρία του, γεγονός που έπληξε τη δημοτικότητα του νέου προέδρου. Ως εκ τούτου, το Ρεπουμπλικανικό Κόμμα είχε μεγάλες απώλειες στα δύο σώματα του Κογκρέσου στις ενδιάμεσες εκλογές του Νοεμβρίου 1974.
Η δημοτικότητα του Φορντ επλήγη και λόγω του στασιμοπληθωρισμού, του συνδυασμού υψηλής ανεργίας και υψηλού πληθωρισμού, που μάστιζε την αμερικανική οικονομία μετά την ενεργειακή κρίση του 1973. Την πρώτη εβδομάδα του Ιανουαρίου 1976, μόλις 39% τον έβλεπαν θετικά, ενώ 46% τον έβλεπαν αρνητικά.
Η σημαντικότερη επιτυχία της εξωτερικής πολιτικής της κυβέρνησης Φορντ ήταν οι συμφωνίες του Ελσίνκι στο πλαίσιο της ΔΑΣΕ (Διάσκεψη για την Ασφάλεια και τη Συνεργασία στην Ευρώπη) στα μέσα του 1975. Με το Ελσίνκι η Σοβιετική Ενωση επιδίωξε να νομιμοποιήσει το μεταπολεμικό εδαφικό status quo, συμπεριλαμβανομένης της αναγνώρισης από τη Δύση της μόνιμης διαίρεσης της Γερμανίας.
Η Δύση κατόρθωσε με το σκέλος των συμφωνιών περί ανθρωπίνων δικαιωμάτων να δεσμεύσει τη Σοβιετική Ενωση στη δυτική εκδοχή τους, που ήταν ασύμβατη με τις σταλινικές αντιλήψεις και πρακτικές. Αν και κανείς δεν περίμενε τότε η τυπική σοβιετική δέσμευση υπέρ των ανθρωπίνων δικαιωμάτων να έχει βαρυσήμαντες πολιτικές συνέπειες, εκ των υστέρων είναι εμφανές ότι ενθάρρυνε την ανάπτυξη των κινημάτων των αντιφρονούντων στο σοβιετικό μπλοκ. Ο Αντρέι Ζαχάροφ στη Σοβιετική Ενωση, ο Λεχ Βαλέσα στην Πολωνία και ο Βάσλαβ Χάβελ στην Τσεχοσλοβακία συνέβαλαν στη σταδιακή εκ των έσω αμφισβήτηση και απονομιμοποίηση των μονολιθικών κομμουνιστικών καθεστώτων.
Εσωτερικά προβλήματα στους Ρεπουμπλικανούς
Το πρόβλημα του Φορντ ήταν ότι η δεξιά πτέρυγα του Ρεπουμπλικανικού Κόμματος θεωρούσε τις συμφωνίες του Ελσίνκι, καθώς και την προγενέστερη πολιτική του Νίξον και του Κίσινγκερ για την ύφεση στις σχέσεις μεταξύ των δύο υπερδυνάμεων, «ξεπούλημα» στο κομμουνιστικό στρατόπεδο. Η δεξιά πτέρυγα ήταν επίσης εναντίον της προοπτικής να επιστραφεί στον Παναμά η ομώνυμη διώρυγα, που ανήκε στις ΗΠΑ από την κατασκευή της το 1903. Ο υπουργός Εξωτερικών Χένρι Κίσινγκερ, που κατά τα πρώτα 15 χρόνια της ζωής του ζούσε στη Γερμανία και που ήταν από τους τελευταίους Γερμανοεβραίους που διέφυγαν το 1938 από τους εθνικοσοσιαλιστές, είχε έντονα ξενική προφορά στα αγγλικά του και δεν ήταν ιδανικός για να επικοινωνήσει την εξωτερική πολιτική του στα συντηρητικότερα τμήματα της αμερικανικής κοινωνίας. Το γεγονός ότι πριν από την προεδρία Νίξον υπήρξε καθηγητής στο Χάρβαρντ ήταν επίσης αρνητικό στα μάτια των συντηρητικών τμημάτων της αμερικανικής ενδοχώρας. Τη δυσφορία της δεξιάς πτέρυγας του Ρεπουμπλικανικού Κόμματος εξέφρασε ο πρώην κυβερνήτης της Καλιφόρνιας, Ρόναλντ Ρέιγκαν, που αποφάσισε να κατέβει ενάντια στον πρόεδρο Φορντ στις ρεπουμπλικανικές προκριματικές εκλογές για το προεδρικό χρίσμα. Ο Ρέιγκαν είχε σημαντικά πλεονεκτήματα. Είχε διατελέσει για δύο τετραετίες κυβερνήτης της πολυπληθέστερης πολιτείας των ΗΠΑ. Ηταν αδιαμφισβήτητα χαρισματικός επικοινωνιακά τόσο στην τηλεόραση όσο και σε προεκλογικές συγκεντρώσεις. Για τη διώρυγα του Παναμά δήλωνε: «Εμείς τη φτιάξαμε, εμείς πληρώσαμε για αυτήν, είναι δική μας και θα την κρατήσουμε».
Ο Φορντ από την πλευρά του είχε το πλεονέκτημα της προεδρίας. Στα τέλη του 1975, για παράδειγμα, είχε μια επιτυχημένη Σύνοδο Κορυφής με τον παλαίμαχο ηγέτη της Κίνας, Μάο Τσετούνγκ, που του έδωσε θετική δημοσιότητα. Επειτα από έντονες συγκρούσεις στις προκριματικές επικράτησε τελικά ο Φορντ. Η νίκη του όμως ήταν οριακή –πήρε 1.187 συνέδρους έναντι 1.070 του Ρέιγκαν– αφήνοντάς τον λαβωμένο για τις προεδρικές εκλογές.
Ενας άσημος επικρατεί στο Δημοκρατικό Κόμμα
Στην πλευρά των Δημοκρατικών υπήρξαν περισσότεροι διεκδικητές του προεδρικού χρίσματός τους. Στις αρχές του 1976 τα πιο γνωστά ονόματα ήταν οι γερουσιαστές Χένρι Τζάκσον και Φρανκ Τσερτς, καθώς και ο κυβερνήτης της Αλαμπάμα, Τζορτζ Ουάλας. Στην κούρσα όμως μπήκε και ο άσημος κυβερνήτης της Τζόρτζια, Τζίμι Κάρτερ, την ύπαρξη του οποίου γνώριζε μόλις το 2% στις δημοσκοπήσεις. Οταν ο Κάρτερ είπε στη μητέρα του ότι θα κατέβαινε για πρόεδρος, εκείνη τον ρώτησε: «Πρόεδρος τίνος πράγματος;». Το 1976 δεν ήταν καλή χρονιά για τους insiders της Ουάσιγκτον, όπως οι γερουσιαστές. Μετά το Βιετνάμ και το Ουότεργκεϊτ η αμερικανική κοινωνία ήθελε πολιτική ανανέωση. Ο δε Ουάλας δεν είχε ακόμα αποκηρύξει τον παλιό ρατσισμό του και επομένως δεν είχε σημαντική απήχηση εκτός του Νότου.Ο Κάρτερ εξαρχής τόνιζε με κάθε τρόπο ότι ήταν outsider. Ενα προεκλογικό φυλλάδιό του τον έδειχνε χαμογελαστό χωρίς γραβάτα και έγραφε: «Γεια σας. Ονομάζομαι Τζίμι Κάρτερ και κατεβαίνω για πρόεδρος». Με πολύ κόπο ήρθε πρώτος στις πρώτες δύο προκριματικές σε Αϊόβα και Νιου Χαμσάιρ, μικρές πολιτείες στις οποίες μετρούσε η προσωπική επαφή του υποψηφίου με τους ψηφοφόρους – ατελείωτες χειραψίες και κουβεντούλες.Μετά την αρχική κεκτημένη ταχύτητα ο Κάρτερ συνέχισε να κερδίζει περισσότερες πολιτείες από τους αντιπάλους του. Ακολούθως, μπήκε στον αγώνα ο κυβερνήτης της Καλιφόρνιας, Τζέραλντ Φορντ, ο διάδοχος του Ρέιγκαν, που όμως πήρε μόνο τη δική του πολιτεία και τη διπλανή Νεβάδα. Ετσι εξασφάλισε το χρίσμα ο Κάρτερ.Το καλοκαίρι του 1976 ο Κάρτερ είχε μεγάλο προβάδισμα έναντι του Φορντ στις δημοσκοπήσεις. Νέος και άφθαρτος, ήταν επίσης θρήσκος ευαγγελικός που δίδασκε στο κατηχητικό. Επιπλέον ήταν από τον Νότο, που στις προηγούμενες δύο προεδρικές εκλογές είχε φύγει από το Δημοκρατικό Κόμμα (πλην του Τέξας το 1968). Σαν τον Φορντ, ο Κάρτερ στερείτο ρητορικών ικανοτήτων. Εμοιαζε όμως να έχει μια αυθεντική ειλικρίνεια, όταν τόνιζε ότι δεν θα έλεγε ποτέ ψέματα στον αμερικανικό λαό.
Τελικά παραήταν ειλικρινής. Σε συνέντευξή του στο περιοδικό Playboy, που από μόνη της δεν ταίριαζε με την εικόνα του θρήσκου δασκάλου στο κατηχητικό, ο Κάρτερ δήλωσε: «Εχω κοιτάξει πολλές γυναίκες με πόθο. Εχω διαπράξει μοιχεία στην καρδιά μου πολλές φορές». Η γκάφα του οδήγησε σε συρρίκνωση του προβαδίσματός του στις δημοσκοπήσεις.
Προεκλογική εκστρατεία με γκάφες εκατέρωθεν
Οι δύο πλευρές συμφώνησαν οι υποψήφιοι να κάνουν τρεις τηλεοπτικές συζητήσεις, τις δεύτερες στην αμερικανική ιστορία (οι πρώτες ήταν μεταξύ Κένεντι και Νίξον το 1960). Στην πρώτη συζήτηση κέρδισε τις εντυπώσεις ο Φορντ, που εξέπεμπε περισσότερη αυτοπεποίθηση από τον αγχωμένο Κάρτερ.
Στη δεύτερη συζήτηση, που αφορούσε θέματα εξωτερικής πολιτικής, ο Κάρτερ επιτέθηκε στον Φορντ από τα δεξιά, καταγγέλλοντας ότι οι συμφωνίες του Ελσίνκι επικύρωσαν και διαιώνισαν τη σοβιετική κυριαρχία στην Ανατολική Ευρώπη. Τώρα ήρθε η σειρά του Φορντ να κάνει γκάφα. «Δεν υπάρχει σοβιετική κυριαρχία στην Ανατολική Ευρώπη και δεν θα υπάρξει σε μια κυβέρνηση Φορντ», δήλωσε ο πρόεδρος μυστηριωδώς. Αμέσως ο Κάρτερ αναρωτήθηκε πώς θα έπειθε ο Φορντ τους Αμερικανούς πολωνικής, τσεχοσλοβακικής ή ουγγρικής καταγωγής.
Η κατάσταση επιδεινώθηκε από το γεγονός ότι ο Φορντ για πέντε ημέρες αρνείτο να ανασκευάσει τα λόγια του, παρά τις εκκλήσεις του επιτελάρχη του Λευκού Οίκου Ντικ Τσέινι. Στα απομνημονεύματά του ο Φορντ ισχυρίζεται ότι εννοούσε πως οι λαοί της Ανατολικής Ευρώπης επιθυμούσαν να απελευθερωθούν από τη σοβιετική κυριαρχία και ότι οι ΗΠΑ θα στέκονταν στο πλευρό τους. Σίγουρα η διατύπωση δεν έβγαζε αυτό το νόημα, συμβάλλοντας στις αμφιβολίες για τις ικανότητές του.
Στις εκλογές νίκησε ο Κάρτερ με 50,1% της λαϊκής ψήφου έναντι 48,0% του Φορντ. Για να πετύχει αυτό το αποτέλεσμα, ο Κάρτερ χρειάστηκε να κερδίσει και τις έντεκα πολιτείες του Νότου. Το γεγονός ότι ο παλιά μονολιθικά δημοκρατικός Νότος είχε αρχίσει σταδιακά να μετατοπίζεται από τη δεκαετία του 1950 προς τους Ρεπουμπλικανούς στο προεδρικό επίπεδο ήταν μια ανησυχητική μακροπρόθεσμη τάση για το μέλλον του Δημοκρατικού Κόμματος. Η επόμενη φορά που Δημοκρατικός υποψήφιος για την προεδρία πήρε πάνω από το 50% της λαϊκής ψήφου ήταν ο Μπαράκ Ομπάμα το 2008.
* Ο κ. Χαράλαμπος Παπασωτηρίου είναι καθηγητής στο Πάντειο Πανεπιστήμιο, πρόεδρος του Ινστιτούτου Διεθνών Σχέσεων.