Οι «κρύπτες» του μεγάλου πλούτου

Αν η ισότητα ενώπιον του νόμου είναι θεμέλιο του κοινωνικού συμβολαίου, τότε τα Pandora Papers είναι ακόμη μία απόδειξη ότι το συμβόλαιο αυτό δεν υπάρχει. Η γιγάντια βάση δεδομένων που κατονομάζει τους πραγματικούς ιδιοκτήτες υπεράκτιων εταιρειών και άλλων σχημάτων «διακριτικής» φύλαξης μεγάλου πλούτου περιγράφει μια κοινωνία δύο ταχυτήτων. Κάτοχοι μεγάλης περουσίας, διασημότητες, κατάδικοι και πολλοί πολιτικοί (πάνω από 300, μεταξύ των οποίων 35 πρώην και νυν αρχηγοί κρατών) έχουν πρόσβαση σε ένα σύστημα που επιτρέπει την απόκρυψη περιουσιακών στοιχείων από τις φορολογικές αρχές και την παραβίαση πάσης φύσεως νόμων. Οι υπόλοιποι, απλοί πολίτες που δεν μπορούν να χρησιμοποιήσουν τέτοιου είδους υπηρεσίες, απλώς υπόκεινται στους νόμους του κράτους στο οποίο ζουν. 

Τα στοιχεία από δεκατέσσερα δικηγορικά γραφεία και εταιρείες διαχείρισης πλούτου έφθασαν στα γραφεία της Διεθνούς Κοινοπραξίας Ερευνητών Δημοσιογράφων (ICIJ) στην Ουάσιγκτον με τρόπο που η κοινοπραξία δεν αποκαλύπτει, προστατεύοντας την ή τις πηγές της. Εν συνεχεία, κατηγοριοποιήθηκαν και εντάχθηκαν σε μια βάση δεδομένων στην οποία απέκτησαν πρόσβαση 150 δημοσιογράφοι από όλο τον κόσμο, ερευνώντας ο καθένας τα ονόματα που ενδιέφεραν τη χώρα του. Από τον κατάλογο των πραγματικών ιδιοκτητών των 29.000 εταιρειών και τραστ που κατονομάζονται, απουσιάζουν Αμερικανοί δισεκατομμυριούχοι, οι οποίοι, όπως φαίνεται, έχουν κρύψει αλλού τα δικά τους αμύθητα πλούτη. Υπάρχουν όμως στοιχεία που περιγράφουν τις ΗΠΑ συνολικά ως φορολογικό παράδεισο, με ιδιαίτερες αποκαλύψεις για την πολιτεία της Νότιας Ντακότα, η νομοθεσία της οποίας έχει επιτρέψει την ίδρυση τραστ που φιλοξενούν περιουσιακά στοιχεία ύψους 360 δισεκατομμυρίων δολαρίων. Και πάλι η πλειονότητα όσων χρησιμοποιούν τα οχήματα αυτά δεν είναι Αμερικανοί, αλλά ξένοι, κυρίως Λατινοαμερικάνοι. Μία από τις λεπτομέρειες που ήρθαν στο φως είναι ότι πλούσιοι Λατινοαμερικάνοι εγκατέλειψαν τις Μπαχάμες για να κρύψουν τις περιουσίες τους στη Νότια Ντακότα όταν κατέστη αυστηρότερη η νομοθεσία για το ξέπλυμα χρήματος στις Μπαχάμες, έπειτα από αμερικανικές πιέσεις. 

Ηταν γνωστό ότι τοπικοί νόμοι της Νότιας Ντακότα αναφορικά με τη διαχείριση κεφαλαίων γράφτηκαν από τη βιομηχανία διαχείρισης κεφαλαίων, αλλά τα Pandora Papers προσφέρουν ενδείξεις ότι οι διαχειριστές κεφαλαίων επηρεάζουν τη νομοθεσία σε πολύ ευρύτερη κλίμακα. Μία από τις εταιρείες που εμφανίζεται 7.500 φορές στα έγγραφα είναι το κορυφαίο δικηγορικό γραφείο Baker McKenzie, γενική διευθύντρια του οποίου ήταν η Κριστίν Λαγκάρντ, πριν γίνει υπουργός Οικονομικών της Γαλλίας, βρεθεί στην κορυφή του ΔΝΤ και εν συνεχεία διοικητής της ΕΚΤ. Εκτός από τις χιλιάδες εντολές του διεθνούς κολοσσού προς μικρότερες εταιρείες στις Βρετανικές Παρθένους Νήσους, την Κύπρο ή στον Παναμά προκειμένου να ανοίξουν εταιρείες-βιτρίνες για λογαριασμό των πελατών του, τουλάχιστον 300 δικηγόροι του γραφείου έχουν παρέμβει σε κυβερνήσεις ανά τον κόσμο για τη διαμόρφωση της νομοθεσίας προς όφελος των πελατών τους. Π.χ. στην Αυστραλία και στο Χονγκ Κονγκ συνέστησαν την αποδυνάμωση των νόμων για τη φοροδιαφυγή, ενώ στα Ηνωμένα Αραβικά Εμιράτα συνέστησαν τη δημιουργία αφορολόγητων ζωνών. 

Το ισχυρότερο κίνητρο, όπως φαίνεται, για πολλές κυβερνήσεις, ώστε να διαμορφώσουν ένα νομικό πλαίσιο που δίνει τον μέγιστο βαθμό ελευθερίας στον πλούτο, είναι ότι επωφελούνται οι ίδιες οι πολιτικές ηγεσίες. Oταν ο βασιλικός οίκος της Ιορδανίας ερωτήθηκε για τα σχήματα μέσω των οποίων ο βασιλιάς Αμπντάλα απέκτησε ακίνητα αξίας 100 εκατομμυρίων δολαρίων στις ΗΠΑ και τη Βρετανία, η απάντηση ήταν ότι δεν έγινε τίποτα παράνομο. «Οι άνθρωποι που θα μπορούσαν να βάλουν τέλος στη μυστικότητα του συστήματος διαχείρισης πλούτου μέσω υπεράκτιων εταιρειών επωφελούνται οι ίδιοι από αυτό», είπε ο διευθυντής της ICIJ, Τζέραλντ Ράιλ. «Οπότε δεν έχουν κίνητρο να βάλουν τέλος σε αυτό».

Ρωσία, Κίνα, Αζερμπαϊτζάν 

Η διαπίστωση ισχύει για όλα τα μήκη και τα πλάτη του πλανήτη, από τη Ρωσία του Βλαντιμίρ Πούτιν (ο οποίος δεν εμφανίζεται τόσο πολύ στα Pandora Papers όσο εμφανιζόταν στην προηγούμενη μεγάλη διαρροή, τα Panama Papers) έως την Κίνα του Σι Τζινπίνγκ (τα κινεζικά κρατικά μέσα ενημέρωσης χαρακτήρισαν τη διαρροή έργο των αμερικανικών μυστικών υπηρεσιών για να ελέγξουν τις φτωχές χώρες) και το Αζερμπαϊτζάν του Ιλχάμ Αλίεφ, οι συνεργάτες του οποίου διακίνησαν πάνω από 500 εκατομμύρια μέσω του παραδείσου για το ξέπλυμα χρήματος που είναι η βρετανική κτηματαγορά. Ισχύει και για πολιτικούς που εξελέγησαν με σημαία την καταπολέμηση της διαφθοράς, όπως ο Τσέχος Αντρέι Μπάμπις, που διαθέτει, μέσω υπεράκτιων εταιρειών, πύργο αξίας 22 εκατομμυρίων στις Κάννες. Ακόμη είναι νωρίς για να φανεί ποιοι πολιτικοί «καίγονται» από τις αποκαλύψεις και ποια μέτρα θα ληφθούν, αν θα ληφθούν, για να μην υπάρχει ένα σύστημα κανόνων για τους προνομιούχους και ένα διαφορετικό σύστημα για όλους τους υπόλοιπους. Για την ώρα, ουδείς φαίνεται να κινείται για την κατάργηση των φορολογικών παραδείσων, ούτε καν η Ευρωπαϊκή Ενωση, η οποία έχει καταρτίσει μια εξαιρετικά σύντομη «μαύρη λίστα» φορολογικών παραδείσων, που διαρκώς μικραίνει, χωρίς να μικραίνει το πρόβλημα.

Οι πολυεθνικές

Αντίθετα με την αξιοποίηση φορολογικών παραδείσων για την απόκρυψη περιουσιακών στοιχείων και παράνομων δραστηριοτήτων, που εξακολουθεί κανονικά παρά τα διαδοχικά κύματα αποκαλύψεων, πρόοδος φαίνεται να σημειώνεται στο ζήτημα της καθιέρωσης ενιαίου φορολογικού συντελεστή για τις εταιρείες σε παγκόσμια κλίμακα. ΗΠΑ και Ευρωπαϊκή Ενωση συμφώνησαν, στο πλαίσιο του ΟΟΣΑ, να κάνουν ένα βήμα πίσω από τον φορολογικό ανταγωνισμό καθιερώνοντας ελάχιστο συντελεστή εταιρικής φορολόγησης 15%. Το μέτρο αυτό θα υποχρεώσει χώρες με χαμηλή φορολογία (π.χ. την Ιρλανδία, όπου ο εταιρικός φόρος είναι 12,5%) να απεμπολήσουν το ανταγωνιστικό τους πλεονέκτημα. Η καθιέρωση του κοινού αυτού κανόνα –αν τελικά γίνει πράξη– δεν σημαίνει ότι τα γραφεία φορολογικού σχεδιασμού χάνουν το αντικείμενό τους, αφού μπορούν ακόμη να επινοούν διάφορους τρόπους μέσω των οποίων μειώνεται το φορολογητέο εισόδημα. Με λίγα λόγια, ο συντελεστής του 15% δεν θα υποχρεώσει τις πολυεθνικές επιχειρήσεις να προσέλθουν στο ταμείο, εφόσον παραμένουν ανοικτά τα παραθυράκια μέσα από τα οποία χαμηλώνουν τεχνητά το ποσό επί του οποίου υπολογίζεται το 15%. Μπορεί, δηλαδή, να υπάρξει και ενιαίος συντελεστής εταιρικής φορολόγησης και να διατηρηθούν τα πλεονεκτήματα των πολυεθνικών εταιρειών απέναντι στους μικρομεσαίους. Τα μέτρα που απαιτούνται σε παγκόσμια κλίμακα για την καθιέρωση στοιχειώδους φορολογικής δικαιοσύνης είναι πολύ περισσότερα.