Με την απώλεια του Φράνκο, μοναδικού παράγοντα που κρατούσε το καθεστώς ενωμένο, το ερώτημα για τον βασιλιά Χουάν Κάρλος και τις καθεστωτικές ελίτ, έπειτα από προσεκτική εξέταση της ισπανικής πολιτικής και κοινωνικής πραγματικότητας του 1975-76, δεν ήταν η διατήρηση ή αλλαγή καθεστώτος, αλλά ο τρόπος, ο ρυθμός και τα πρόσωπα που θα την πραγματοποιούσαν. Οντως ο Ισπανός βασιλιάς και οι σύμβουλοι του (παρά τις ισχυρές αμφιβολίες και ενστάσεις της αντιπολίτευσης για το πρόσωπό του) γνώριζαν ότι είχε έρθει η ώρα του τέλους ενός καθεστώτος το οποίο ήταν μεν πολύ ισχυρό για να ανατραπεί με τη βία, αλλά και ταυτόχρονα πολύ ασταθές για να συνεχίσει όπως είχε έως τότε. Διαιρεμένο ανάμεσα στους φανατικούς φρανκικούς, που αποστρέφονταν οποιαδήποτε ιδέα αλλαγής, τους μετριοπαθείς συντηρητικούς, που ήθελαν μία περιορισμένη δημοκρατία χωρίς τη συμμετοχή αριστερών κομμάτων, και τους οπαδούς της πλήρους εκδημοκρατικοποίησης του καθεστώτος, το υπό τον πρωθυπουργό Χοσέ Αρίας σχήμα προσπάθησε και απέτυχε να συμβιβάσει τα ασυμβίβαστα, έχοντας ως βασικό στόχο τη διαιώνιση του καθεστώτος με μια δημοκρατική μάσκα.
Τα πρώτα βήματα εκδημοκρατισμού
Τον Ιούλιο 1976 ο Χουάν Κάρλος ζήτησε την παραίτηση του Αρίας και διόρισε πρωθυπουργό τον σαραντάρη φιλόδοξο Αντόλφο Σουάρεθ, διευθυντή τότε της κρατικής τηλεόρασης. Παρά το ότι προερχόταν από το «βαθύ φρανκικό» κράτος, ο Σουάρεθ, οι υπουργοί και οι σύμβουλοί του είχαν κατανοήσει την ανάγκη μετάβασης στη δημοκρατία και έβλεπαν το πολιτικό μέλλον τους ως εκλεγμένοι κυβερνήτες μιας δημοκρατικής Ισπανίας. Ωστόσο, το 1976 πολύ λίγοι πίστευαν ότι ο Σουάρεθ θα μπορούσε να ηγηθεί μιας επιτυχημένης μετάβασης: παρά τα κάποια περιορισμένα μέτρα φιλελευθεροποίησης που πήρε (μερική αμνηστία, νομιμοποίηση του δικαιώματος του συνδικαλισμού και της απεργίας), οι περισσότεροι στην Ισπανία και το εξωτερικό τον θεωρούσαν ενεργούμενο των σκληρών του Φραvκισμού.
O Σουάρεθ και η κυβέρνησή του αποδύθηκαν σε έναν πολυμέτωπο αγώνα. Κατ’ αρχάς κατόρθωσαν να περάσουν από την καθεστωτική Βουλή (τα Κορτές) τον Νοέμβριο 1976 ένα σχέδιο συνταγματικής τροποποίησης, βάσει του οποίου αναγνωριζόταν ο πολυκομματισμός και οριζόταν χρονοδιάγραμμα διεξαγωγής ελεύθερων εκλογών. Οι περισσότεροι καθεστωτικοί βουλευτές υπερψήφισαν το σχέδιο πιστεύοντας ότι θα επρόκειτο για μια ελεγχόμενη δημοκρατία, από την οποία θα αποκλείονταν τα «ανεπιθύμητα» αριστερά κόμματα και η οποία θα έδινε στον εκσυγχρονισμένο Φρανκισμό μια πολυετή παράταση ζωής. Κατόπιν ο Σουάρεθ απέκτησε τη λαϊκή νομιμοποίηση του θεσμικού σχεδίου αλλαγής, με δημοψήφισμα που διεξήχθη έναν μήνα μετά την ψηφοφορία στα Κορτές.
Οι διαπραγματεύσεις με την αντιπολίτευση
Την ίδια περίοδο άρχισαν οι διαπραγματεύσεις με τις δυνάμεις της αντιπολίτευσης, κυρίως τους σοσιαλιστές και τους κομμουνιστές. Οι πρώτοι ήταν διαιρεμένοι μεταξύ του Σοσιαλιστικού Εργατικού Κόμματος, του οποίου ηγείτο ο νέος Φελίπε Γκονζάλεθ ο οποίος κατάφερε και πήρε το χρίσμα της αναγνώρισης του κόμματός του ως επίσημου μέλους της Σοσιαλιστικής Διεθνούς, και του Λαϊκού Σοσιαλιστικού Κόμματος, το οποίο απέτυχε να ηγηθεί της κεντροαριστερής αντιπολίτευσης. Ο Γκονζάλεθ αναγνώρισε ότι υπό τις παρούσες συνθήκες το καλύτερο που θα μπορούσε να πετύχει θα ήταν η διεξαγωγή όσο πιο τίμιων και ελεύθερων εκλογών γινόταν χωρίς ριζική εκκαθάριση του κρατικού μηχανισμού από τα φρανκικά στοιχεία και χωρίς, τουλάχιστον σε πρώτη φάση, μια βαθιά θεσμική μεταβολή, όπως την εννοούσαν οι σοσιαλιστές.
Οι κομμουνιστές, υπό την ηγεσία του παλαίμαχου Σαντιάγο Kαρίγιο, έκαναν τη δική τους στροφή προς τον ευρωκομμουνισμό αυτονομούμενοι από την κηδεμονία της Μόσχας και ευθυγραμμιζόμενοι με τα δυτικοευρωπαϊκά κομμουνιστικά σχήματα της Γαλλίας και της Ιταλίας. Κοινή συνισταμένη των αντιπολιτευτικών κομμάτων ήταν η ρεαλιστική αναγνώριση ότι από τη στιγμή που το καθεστώς παρέμενε πανίσχυρο, η οποιαδήποτε απαίτηση ριζικής ανατροπής του θα ήταν μια πολιτική δυστοπία που πιθανόν θα οδηγούσε σε επανάληψη του 1936. Τα διδάγματα του παρελθόντος και οι πικρές αναμνήσεις του εμφυλίου πολέμου οδήγησαν την αντιπολίτευση σε ήπιες γραμμές απαιτήσεων στις διαπραγματεύσεις με το καθεστώς, περιοριζόμενων στο αίτημα διεξαγωγής τίμιων εκλογών σε πρώτη φάση.
Οι καθεστωτικές ελίτ από την πλευρά τους, αποδεχόμενες ότι η εποχή της απόλυτης εξουσίας τους είχε λήξει, αποζητούσαν τη διακυβέρνηση μέσω δημοκρατικών διαδικασιών και νομιμοποίησης: τον Σουάρεθ στήριξαν πολλά νεότερα στελέχη του καθεστώτος, για τα οποία, όπως αντίστοιχα και για τους σοσιαλιστές του Γκονθάλεθ, οι σκληρές ιδεολογικές αντιπαραθέσεις που οδήγησαν στον εμφύλιο πόλεμο είχαν περάσει ανεπιστρεπτί και το διακύβευμα ήταν η δημοκρατική διακυβέρνηση μιας σύγχρονης θεσμικά και κοινωνικά Ισπανίας, η οποία θα διατηρούσε και θα επαύξανε την οικονομική πρόοδο που κατακτήθηκε τις προηγούμενες δεκαετίες συνδυάζοντάς την με τον πολιτικό εκσυγχρονισμό μιας μοντέρνας δυτικής δημοκρατίας. Επιστέγασμα αυτής της φιλοδοξίας ήταν και για τους δύο πόλους η είσοδος της Ισπανίας στην τότε Ευρωπαϊκή Οικονομική Κοινότητα. Μέσα από κοπιώδεις, συγκρουσιακές πολλές φορές και σκληρές διαπραγματεύσεις, καθεστωτικές ελίτ και αντιπολίτευση κατέληξαν στο modus operandi και στον οδικό χάρτη έως τις εκλογές.
Αντιμετώπιση των «σκληρών» του καθεστώτος
Οσον αφορά στους σκληροπυρηνικούς του καθεστώτος, ειδικά στον στρατό, ο Χουάν Κάρλος και ο Σουάρεθ αποδύθηκαν σε μια στρατηγική κατευνασμού και παραπλάνησής τους ως προς τις πραγματικές προθέσεις τους. Υποσχέθηκαν στη στρατιωτική ηγεσία ότι δεν θα επιτρεπόταν η συμμετοχή κομμουνιστών στις εκλογές. Παράλληλα ο βασιλιάς υπερτόνιζε την ανάγκη αφοσίωσης του στρατού στον θρόνο και την πατρίδα. Παρά τις έντονες επιφυλάξεις τους, οι στρατιωτικοί δεν αντέδρασαν στην πρώτη κρίσιμη φάση της μετάβασης και έως την άνοιξη του 1977. Αντέδρασαν όμως άλλοι.
Τους πρώτους μήνες του 1977 η Ισπανία δοκίμασε ένα κύμα βίας με τρομοκρατικές ενέργειες τόσο της βασκικής οργάνωσης ΕΤΑ και ακροαριστερών οργανώσεων όσο και ακροδεξιών παρακρατικών ομάδων, με στόχο την αποσταθεροποίηση του ήρεμου κλίματος και την πυροδότηση εξτρεμιστικών αντιδράσεων που θα ανατίναζαν τη μετάβαση στη δημοκρατία. Αποκορύφωμα η μαζική δολοφονία έξι ατόμων (εξ ων πέντε δικηγόροι) στα γραφεία του Κομμουνιστικού Κόμματος στην πλατεία Aτότσα της Μαδρίτης τον Ιανουάριο. Η ψυχραιμία και πειθαρχία που επέδειξαν οι κομμουνιστές, μετατρέποντας την κηδεία τους σε μαζική και ειρηνική διαδήλωση για συμμετοχή στις εκλογές, κατέδειξε την ωριμότητα τόσο της κοινωνίας όσο και των πολιτικών δυνάμεων της χώρας και διευκόλυνε τον Σουάρεθ να ανακοινώσει αιφνιδιαστικά ανήμερα του Πάσχα την προκήρυξη εκλογών για τις 15 Ιουνίου με συμμετοχή όλων των πολιτικών κομμάτων που αποδέχονταν την ακεραιότητα της χώρας και τη δημοκρατία, των κομμουνιστών συμπεριλαμβανομένων. Η απόφαση εξέπληξε ακόμα και στενούς συνεργάτες του Σουάρεθ, αλλά δημιούργησε ένα μεγάλο ψυχικό χάσμα ανάμεσα σε εκείνον και τους στρατιωτικούς (και εν μέρει τον βασιλιά).
Νίκη της Ενωσης Δημοκρατικού Κέντρου με 34,6%
Η Ισπανία οδηγήθηκε στις πρώτες ελεύθερες εκλογές έπειτα από 41 ολόκληρα χρόνια. Οι εκλογές έγιναν, εν πολλοίς, με τους όρους του Σουάρεθ και των συνεργατών του. Το κόμμα του, η Ενωση Δημοκρατικού Κέντρου (UCD), συσπείρωσε όλα τα μετριοπαθή στοιχεία του καθεστώτος που έβλεπαν το μέλλον τους ως εκλεγμένοι εκπρόσωποι σε μια ελεύθερη δημοκρατία και κατάφερε να πείσει ότι εκπροσωπεί τον κεντρώο χώρο μεταξύ Αριστεράς και νοσταλγών του Φράνκο. Η αντιπολίτευση πάντως (ειδικά οι σοσιαλιστές και οι κομμουνιστές), ήταν καλύτερα οργανωμένη και ιδεολογικά πιο ξεκάθαρη από ό,τι η UCD. Στα δεξιά του φάσματος ο Σουάρεθ κατάφερε να εκτοπίσει τους νοσταλγούς του καθεστώτος, που με επικεφαλής τη Λαϊκή Συμμαχία του Μανουέλ Φράγα ανέλαβαν το άχαρο καθήκον να υπερασπίζονται τα «επιτεύγματα» του φρανκικού καθεστώτος. Επιπλέον ο Σουάρεθ είχε στη διάθεσή του τα κρατικά μέσα ενημέρωσης, που προέβαλαν το προφίλ του ως ενός νέου μετριοπαθούς εκσυγχρονιστή, άσχετου με τις ακρότητες του Φρανκισμού. Αντίστοιχο προφίλ προέβαλε και ο Γκονζάλεθ του σοσιαλιστικού κόμματος, αλλά ακόμα και ο Καρίγιο των κομμουνιστών. Ο κοινός παρονομαστής στις εκλογές του 1977 ήταν η επιθυμία κομμάτων και κοινωνίας για ένα νέο δημοκρατικό ξεκίνημα, θέτοντας τέρμα στο πικρό παρελθόν. Την εκλογική γεωγραφία συμπλήρωναν εθνικιστικά κόμματα στην Καταλωνία και τη Χώρα των Βάσκων.
Αξίζει να τονιστεί η διεθνής υποστήριξη που όλοι οι σχηματισμοί έλαβαν: το σοσιαλιστικό κόμμα από τη Σοσιαλιστική Διεθνή και τα αδελφά κόμματα Γερμανίας και Γαλλίας, το κομμουνιστικό κόμμα από τα αντίστοιχα Ιταλίας και Γαλλίας, η Λαϊκή Συμμαχία από τους Ευρωπαίους Χριστιανοδημοκράτες. Τέλος, η UCD, παρά το ότι δεν υπήρχε αντίστοιχο ευρωπαϊκό ρεύμα, είχε την εμπιστοσύνη των Ευρωπαίων ηγετών, που συνέβαλε στη νίκη της με 34,6%. Οι σοσιαλιστές έλαβαν 29,3%, οι κομμουνιστές 9,4% και τέλος η Λαϊκή Συμμαχία 8,3%. Οι ακροδεξιοί νοσταλγοί του Φράνκο έλαβαν κάτω από 2%, ενώ τα διάφορα ακροαριστερά σχήματα ακόμα λιγότερο. Ο Σουάρεθ έγινε πρωθυπουργός, χωρίς όμως απόλυτη πλειοψηφία στη Βουλή, κάτι που τον υποχρέωνε να βασιστεί στα άλλα κόμματα για να περάσει ορισμένες θεσμικές αλλαγές αργότερα την ίδια χρονιά, όπως την ψήφιση νέου Συντάγματος και τη λεγόμενη «συμφωνία της Μονκλόα» για την οικονομική πολιτική που θα ακολουθούσε η νεαρή δημοκρατία. Η μετάβαση ήταν σαφώς συντηρητική και έως ένα σημείο άτολμη: άφησε αξιοσημείωτες δομές και θεσμούς του φρανκικού καθεστώτος άθικτες (όπως στον στρατό, στα σώματα ασφαλείας και τη δημόσια διοίκηση) υπό τον φόβο των αντιδράσεων των σκληρών, και ορισμένοι συνεργάτες του καθεστώτος (όπως βασανιστές της αστυνομίας) εξασφάλισαν (προσωρινή τουλάχιστον) ατιμωρησία. Ωστόσο, πέτυχε το θεωρούμενο ακατόρθωτο: την πρωτοφανή για τα δεδομένα της εποχής αναίμακτη μετάβαση από μια δικτατορία σε δημοκρατία, ενάντια σε κάθε πρόβλεψη –ειδικών και μη– και έγινε η παραδειγματική υπόθεση εργασίας και μελέτης για το πώς ένα αυταρχικό καθεστώς μπορεί να τελειώσει τη ζωή του ειρηνικά και να δώσει τη θέση του σε μια δημοκρατία.
Το γεγονός
Ο θάνατος του δικτάτορα Φρανθίσκο Φράνκο το 1975 άνοιξε τον δρόμο για την επιστροφή της Ισπανίας στη δημοκρατία. Το κρίσιμο στοιχείο ήταν ότι ο βασιλιάς Χουάν Κάρλος ηγήθηκε αυτής της μετάβασης, καθώς και ότι τα πολιτικά κόμματα συνεννοήθηκαν ώστε αυτή να επιτύχει. Η διαδικασία ολοκληρώθηκε με τις
εκλογές του 1977.
* Ο κ. Ιωάννης Τζώρτζης είναι teaching fellow στο Πανεπιστήμιο του Μπέρμιγχαμ.
ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ: ΕΥΑΝΘΗΣ ΧΑΤΖΗΒΑΣΙΛΕΙΟΥ