Στις 7 Σεπτεμβρίου του 1977 υπεγράφη η ιστορική συμφωνία Κάρτερ – Τορίχος, με την οποία αποφασίστηκε η σταδιακή μεταβίβαση, στο κράτος του Παναμά, του ελέγχου της διωκεάνιας Διώρυγας, με καταληκτική ημερομηνία την 31η Δεκεμβρίου 1999, και αναγνωριζόταν η παναμέζικη κυριαρχία στη λεγόμενη Ζώνη του Ισθμού. Σε όλο τον 20ό αιώνα, το θέμα του ελέγχου του καναλιού του Παναμά και της γύρω περιοχής του υπήρξε σημείο ανάφλεξης για τον πατριωτισμό του παναμέζικου λαού, ανέδειξε ευρύτερα ζητήματα κυριαρχίας στο δυτικό ημισφαίριο και έγινε καθρέφτης των ασύμμετρων σχέσεων που διαμορφώθηκαν μεταξύ των ΗΠΑ και της Λατινικής Αμερικής.
Υπό αμφισβήτηση η κυριαρχία των ΗΠΑ
Η αμερικανική κυριαρχία στον Ισθμό του Παναμά ήταν εξαρχής «αγκάθι» στις σχέσεις των δύο λαών. Από τις αρχές του 20ού αιώνα διαμορφώθηκε στη ζώνη της Διώρυγας μια κλειστή κοινωνία, γεγονός που σφραγίστηκε και με την κατασκευή, τη δεκαετία του 1950, ενός τείχους που χώριζε τη «ζώνη» από την Πόλη του Παναμά. Οι αντιδράσεις του παναμέζικου λαού οξύνθηκαν μετά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, με το αντιαποικιακό κύμα να απλώνεται στον Τρίτο Κόσμο. To 1947, μαζικές διαμαρτυρίες οδήγησαν στην απόρριψη μιας συμφωνίας για την εγκατάσταση αμερικανικών βάσεων σε δεκάδες σημεία του Παναμά. Τα έτη 1958 και 1959 σημειώθηκαν ταραχές για το ζήτημα του ποια σημαία θα κυμάτιζε, ως σύμβολο κυριαρχίας, στη «ζώνη». Το 1964, νέα επεισόδια για τη σημαία προκάλεσαν σοβαρή κρίση: το σκίσιμο της σημαίας του Παναμά έγινε αφορμή για συγκρούσεις που είχαν συνέπεια πάνω από είκοσι θανάτους, κυρίως Παναμέζων, και εκατοντάδες τραυματίες. Η προσωρινή διακοπή των διπλωματικών σχέσεων ανάμεσα στις δύο χώρες οδήγησε τον τότε Αμερικανό πρόεδρο Λίντον Τζόνσον να υποσχεθεί την επανεξέταση της συμφωνίας της Διώρυγας.
Σε αυτό το κλίμα η αναθεώρηση του καθεστώτος του Ισθμού έγινε προτεραιότητα για τον λαό και την κυβέρνηση του Παναμά, ιδίως από όταν την εξουσία ανέλαβε με πραξικόπημα ο στρατηγός Ομάρ Τορίχος, το 1968. Η πολιτική που ακολούθησε είχε γενικά εθνικολαϊκιστικό χαρακτήρα, ευνόησε τα κατώτερα και μεσαία κοινωνικά στρώματα και επιδίωξε ευρύτερες κοινωνικές συμμαχίες με αποκλεισμό της παραδοσιακής ολιγαρχίας. Σε σχέση με το καυτό θέμα της Διώρυγας, ο Τορίχος, του οποίου είναι γνωστή η εμβληματική φράση «δεν θέλω να μπω στην Ιστορία, θέλω να μπω στη Ζώνη του Καναλιού», προχώρησε σε διπλωματικά διαβήματα σε περιφερειακά και διεθνή fora και ανέπτυξε ενεργητική πολιτική δράση με το Κίνημα των Αδεσμεύτων.
Ο διμέτωπος αγώνας του Αμερικανού προέδρου
Οταν ο Τζίμι Κάρτερ έγινε πρόεδρος των ΗΠΑ, τον Ιανουάριο του 1977, το ζήτημα της Διώρυγας του Παναμά είχε ήδη απασχολήσει τους προκατόχους του. Ωστόσο, ενώ ειδικοί και διπλωμάτες άρχισαν από τη δεκαετία του 1950 να εξετάζουν την αλλαγή του καθεστώτος της Διώρυγας, ο αμερικανικός λαός και οι εκπρόσωποί του στο Κογκρέσο ήταν γενικά ενάντιοι στην αναθεώρηση της συμφωνίας και για δύο δεκαετίες θα αντιστέκονταν σθεναρά σε όποιες προεδρικές πρωτοβουλίες κινούνταν προς αυτή την κατεύθυνση. Πολέμιοι της αναθεώρησης υπήρχαν και στα δύο κόμματα, ενώ συντηρητικές ομάδες πίεσης επηρέαζαν την κοινή γνώμη.
Σε αυτό το κλίμα, οι διαπραγματεύσεις με τον Παναμά κατά τη δεκαετία του 1960 κατέληξαν άκαρπες. Νέες συνομιλίες ξεκίνησαν την εποχή του Νίξον: το 1974 ο Χένρι Κίσινγκερ και ο Παναμέζος υπουργός Εξωτερικών, Χουάν Τακ, κατέληξαν σε μια προκαταρκτική συμφωνία που επανέθεσε το ζήτημα της κυριαρχίας στη Ζώνη του Ισθμού, βάζοντας τις βάσεις της ιστορικής συμφωνίας του 1977.
Το ζήτημα επανήλθε στο πολιτικό προσκήνιο μετά την εκλογή του Κάρτερ, με τον πρόεδρο να αναθέτει τις διαπραγματεύσεις σε έμπειρους διπλωμάτες. Αρχικά έπρεπε, βέβαια, να εξασφαλιστεί η συγκατάθεση του Τορίχος. Οι Ηνωμένες Πολιτείες ήταν διατεθειμένες να ικανοποιήσουν το αίτημα του Παναμά για πλήρη κυριαρχία, με την εξασφάλιση όμως ότι η Διώρυγα θα παρέμενε ανοιχτή στο διεθνές εμπόριο και ελεύθερη από ξένη στρατιωτική κατοχή. Το δεύτερο μέτωπο αφορούσε την εξασφάλιση της συγκατάθεσης της αμερικανικής Γερουσίας.
Τελικά, αποφασίστηκε η συμφωνία να χωριστεί σε δύο συνθήκες. Η πρώτη, η Συνθήκη της Ουδετερότητας, καθιέρωνε τη Διώρυγα ως ουδέτερη διεθνή πλωτή οδό, παρείχε εγγυήσεις ότι η διέλευση θα παρέμενε ανοιχτή ακόμη και σε περιόδους πολέμου, και νομιμοποιούσε για αόριστο χρονικό διάστημα τη στρατιωτική παρέμβαση των ΗΠΑ σε περίπτωση που κάποια ξένη δύναμη επιχειρούσε να κλείσει τη Διώρυγα. Η δεύτερη συνθήκη, που ονομαζόταν Συνθήκη της Διώρυγας του Παναμά, αφορούσε τη μεταβίβαση του ελέγχου αυτής στις 31 Δεκεμβρίου 1999 και καθόριζε το διοικητικό πλαίσιο που θα ίσχυε κατά τη μεταβατική περίοδο.
Κι ενώ οι δύσκολες διαπραγματεύσεις –λόγω των όρων της πρώτης συνθήκης– με τον Τορίχος έκλεισαν ευνοϊκά και ο παναμέζικος λαός επικύρωσε τη συμφωνία με δημοψήφισμα τον Οκτώβριο του 1977, η μάχη της Γερουσίας στο εσωτερικό μέτωπο αποδείχτηκε ακόμη πιο επίπονη. Απαιτήθηκαν μια αριστοτεχνικά συντονισμένη εκστρατεία επηρεασμού και κύκλοι προσωπικών επαφών με γερουσιαστές, εκατοντάδες δημόσιες εμφανίσεις, καθώς και δεκάδες οργανωμένες επισκέψεις στον Ισθμό. Τελικά, τον Μάρτιο και τον Απρίλιο του 1978 οι δύο συνθήκες επικυρώθηκαν από την αμερικανική Γερουσία με 68 ψήφους υπέρ και 32 κατά.
* Η κ. Μαρία Δαμηλάκου είναι επίκουρη καθηγήτρια στο Τμήμα Ιστορίας του Ιονίου Πανεπιστημίου.
Επέκταση και εκσυγχρονισμός
Η 31η Δεκεμβρίου 1999 ήταν αναμφίβολα μια ιστορική ημέρα για τον λαό του Παναμά και άνοιξε νέα σελίδα για το διαμερικανικό σύστημα. Βέβαια, για τους πρωταγωνιστές της συμφωνίας οι μελλοντικές εξελίξεις δεν ήταν θετικές: ο Κάρτερ έχασε τις εκλογές του 1980, ενώ ο Τορίχος σκοτώθηκε το 1981 σε αεροπορικό δυστύχημα για το οποίο υπάρχουν πολλές εικασίες. Ας σημειωθεί επίσης ότι παρά την αλλαγή σελίδας, τον Δεκέμβριο του 1989 πραγματοποιήθηκε μια μεγάλη στρατιωτική αμερικανική επιχείρηση στον Παναμά για την ανατροπή και σύλληψη του ντε φάκτο προέδρου Μανουέλ Νοριέγκα, η οποία άφησε πίσω της μεγάλες καταστροφές και απροσδιόριστο αριθμό νεκρών.
Το ευχάριστο είναι ότι η επιστροφή της Διώρυγας στον Παναμά είχε θετικά οικονομικά και πολιτικά αποτελέσματα, ενώ τα τελευταία χρόνια το μεγάλο αυτό έργο επεκτάθηκε, εκσυγχρονίστηκε και προσαρμόστηκε στις απαιτήσεις της σύγχρονης ναυτιλιακής κίνησης.