Συμπληρώθηκαν δύο χρόνια από την ημέρα που οι υγειονομικές αρχές της Κίνας ενημέρωσαν τον Παγκόσμιο Οργανισμό Υγείας για ασυνήθιστες περιπτώσεις πνευμονίας στη Γουχάν, οι οποίες, όπως αποδείχθηκε λίγες ημέρες αργότερα, οφείλονταν στον νέο κορωνοϊό SARS-CoV-2. Εως σήμερα, περισσότερες από 300.000.000 μολύνσεις έχουν καταγραφεί παγκοσμίως, ενώ 5.500.000 άνθρωποι έχασαν τη μάχη εξαιτίας επιπλοκών της νόσου που προκαλείται από τον κορωνοϊό.
Η πρωτοφανής ταχεία ανάπτυξη, έγκριση και παραγωγή πολλών αποτελεσματικών και ασφαλών εμβολίων έναντι του κορωνοϊού δημιούργησε αισιοδοξία στα τέλη του 2020. Eνα χρόνο αργότερα όμως αντιμετωπίζουμε ένα νέο κύμα λοιμώξεων. Τα δεδομένα δείχνουν ότι ενώ τα εμβόλια είναι πολύ αποτελεσματικά ως προς την προστασία από βαριά νόσηση και θάνατο, δεν είναι εξίσου αποτελεσματικά στο να εμποδίζουν ένα εμβολιασμένο άτομο να μολυνθεί ή/και να μεταδώσει τον ιό.
Η γονιδιωματική επιτήρηση
Μεταξύ των πολλών καινοτομιών που εφαρμόστηκαν σε πολλές χώρες για την αντιμετώπιση της πανδημίας, συμπεριλαμβανομένης και της Ελλάδας, είναι η γονιδιωματική επιτήρηση για την ανίχνευση και παρακολούθηση των στελεχών του ιού και τον έγκαιρο χαρακτηρισμό δυνητικά επικίνδυνων παραλλαγών του με μεγαλύτερη μεταδοτικότητα, ή/και ικανότητα ανοσολογικής διαφυγής. Η γονιδιωματική όταν τίθεται στην υπηρεσία της κοινωνίας, αποτελεί πολύτιμο εργαλείο για τη στρατηγική ανάπτυξης πολιτικών προστασίας της δημόσιας υγείας και βελτίωσης της υγείας του πληθυσμού.
Το πρώτο κρούσμα COVID-19 στην Ελλάδα καταγράφηκε στις 26/2/2020. Η άμεση αντίδραση της πολιτείας με τη σταδιακή εφαρμογή περιοριστικών μέτρων και την επιβολή lockdown ανέκοψε το πρώτο πανδημικό κύμα, περιορίζοντας σημαντικά τον αριθμό των μολύνσεων και των θανάτων συγκριτικά με τις υπόλοιπες ευρωπαϊκές χώρες. Η γονιδιωματική ανάλυση έδειξε ότι κρούσματα του πρώτου κύματος που προέρχονταν από την ίδια γεωγραφική περιοχή της χώρας ήταν περισσότερο όμοια μεταξύ τους σε σχέση με εκείνα από άλλες περιοχές της χώρας, αποδεικνύοντας ότι το lockdown περιόρισε δραστικά τη διασπορά του ιού.
Το καλοκαίρι του 2020 χαρακτηρίστηκε από αξιοσημείωτη ύφεση της πανδημίας την οποίαν όμως διαδέχθηκε ένα νέο κύμα μολύνσεων το φθινόπωρο, το οποίο κορυφώθηκε στα μέσα Νοεμβρίου και οδήγησε στην επιβολή του δεύτερου lockdown. Η γονιδιωματική επιτήρηση αποκάλυψε ότι κατά το δεύτερο κύμα της πανδημίας κυκλοφορούσαν δεκάδες στελέχη του ιού με παρόμοια μεταδοτικότητα. Ορισμένα στελέχη ανιχνεύθηκαν σε συγκεκριμένες Περιφέρειες ως αποτέλεσμα του lockdown, ενώ κάποια άλλα κυριάρχησαν σε όλες τις περιοχές της χώρας.
Η γονιδιωματική επιτήρηση επέτρεψε την έγκαιρη ταυτοποίηση και τον χαρακτηρισμό των τριών πρώτων παραλλαγών ανησυχίας του κορωνοϊού, «Αλφα», «Βήτα» και «Γάμμα», στο τέλος του 2020, ως υπεύθυνες για τις νέες εξάρσεις της πανδημίας σε παγκόσμιο επίπεδο. Το στέλεχος «Αλφα» εισήλθε στην Ελλάδα στα μέσα Δεκεμβρίου του 2020 από το Ηνωμένο Βασίλειο και την Ελβετία. Από τον Φεβρουάριο έως τον Ιούνιο του 2021 ήταν το κυρίαρχο στέλεχος, υπεύθυνο για το ισχυρό τρίτο πανδημικό κύμα στην Ελλάδα, και παγκοσμίως. Χάρις στη γονιδιωματική επιτήρηση, αποκαλύφθηκε ότι την ίδια περίοδο στην Αττική υπήρξε παράλληλη διασπορά ενός επιπλέον στελέχους, του Β.1.1.318, το οποίο εκτός της αυξημένης μεταδοτικότητας έφερε και χαρακτηριστικά μερικής ανοσολογικής διαφυγής. Εισήλθε στην Αθήνα από την Γκάνα, αλλά λόγω του lockdown δεν είχε σημαντική διασπορά στην υπόλοιπη Ελλάδα. Τα στελέχη «Αλφα» και Β.1.1.318 επικράτησαν σε ποσοστά 70% και 30%, αντίστοιχα, εκτοπίζοντας όλα τα προηγούμενα στελέχη.
Το στέλεχος «Δέλτα»
Η ανεπαρκής επίτευξη ανοσίας σε παγκόσμιο επίπεδο αναμένεται να οδηγήσει σε παρατεταμένη παρουσία του ιού στην κοινότητα, αυξάνοντας τις πιθανότητες εμφάνισης νέων παραλλαγών του.
Και τότε εμφανίστηκε το στέλεχος «Δέλτα», το οποίο είναι 50% και 30% πιο μεταδοτικό από το «Αλφα» και το Β.1.1.318, αντίστοιχα, με αποτέλεσμα σε διάστημα δύο μηνών να τα εκτοπίσει και να επικρατήσει καθολικά στην Ελλάδα. Από το τέλος Ιουλίου έως τα μέσα Δεκεμβρίου 2021, το «Δέλτα» ανιχνευόταν στο 100% των κρουσμάτων (άνω των 14.000) που ελέγχθηκαν. Το «Δέλτα» εισήλθε στην Ελλάδα σχεδόν ταυτόχρονα από την Ιταλία στη Δυτική Ελλάδα, από τις ΗΠΑ στην Αττική, και από την Ευρώπη στην Κρήτη. Ενα από τα κύρια χαρακτηριστικά της παγκόσμιας διασποράς του στελέχους «Δέλτα» είναι η συνεχιζόμενη συσσώρευση μεταλλάξεων δημιουργώντας διαφορετικά υποστελέχη. Στην Ελλάδα, η γονιδιωματική επιτήρηση ανέδειξε την παράλληλη κυκλοφορία εκατό περίπου παραλλαγών του στελέχους «Δέλτα».
Η βιολογική αιτία της παγκόσμιας επικράτησης του «Δέλτα» οφείλεται στον μοναδικό συνδυασμό μεταλλάξεων που φέρει, οι οποίες προσδίδουν αυξημένη μεταδοτικότητα κυρίως από ασυμπτωματικούς, υψηλότερο ιικό φορτίο συμπεριλαμβανομένων και των εμβολιασμένων, καθώς και ελαφρώς μεγαλύτερη ανθεκτικότητα στα αντισώματα σε σχέση με προηγούμενα στελέχη. Το στέλεχος «Δέλτα» συνδέεται με ραγδαία αύξηση του αριθμού των κρουσμάτων, των διασωληνωμένων ασθενών και των θανάτων. Το τέταρτο κύμα της πανδημίας στην Ελλάδα άρχισε να εκπνέει από τα μέσα Δεκεμβρίου του 2021 με την είσοδο του στελέχους «Ομικρον», το οποίο άλλαξε για άλλη μία φορά την πορεία της πανδημίας.
Το στέλεχος «Ομικρον»
Αποτελεί κοινή παραδοχή ότι το νέο στέλεχος «Ομικρον» που ταυτοποιήθηκε στο τέλος Νοεμβρίου στη Νότιο Αφρική θα είναι το σημείο καμπής της πανδημίας COVID-19. Κύριο χαρακτηριστικό του είναι ότι περιέχει ένα ιδιαίτερα ανησυχητικό και μοναδικό συνδυασμό πενήντα συνολικά μεταλλάξεων. Από αυτές, οι 32 εντοπίζονται στην πρωτεΐνη ακίδα, προσδίδοντας χαρακτηριστικά αυξημένης μεταδοτικότητας και ανοσολογικής διαφυγής. Η «Ομικρον» κυριάρχησε σχεδόν αυτόματα και στη χώρα μας, αφού περισσότερο από το 90% των θετικών κρουσμάτων που ταυτοποιούνται τις τελευταίες ημέρες είναι «Ομικρον». Υπολογίζεται ότι εντός των επόμενων δύο μηνών το 40% του παγκόσμιου πληθυσμού θα έχει μολυνθεί από αυτήν.
Τα τελευταία δύο χρόνια παρακολουθούμε σε πραγματικό χρόνο τη βιολογική εξέλιξη του SARS-CoV-2, καθώς συνεχώς αναδύονται νέες παραλλαγές με καλύτερη προσαρμογή στον άνθρωπο πυροδοτώντας αλλεπάλληλα κύματα λοιμώξεων. Δεν υπάρχει λόγος να πιστεύουμε ότι αυτό δεν θα συνεχιστεί και το 2022, καθώς και το ότι οι μελλοντικές παραλλαγές θα είναι λιγότερο επικίνδυνες. Στη Βιολογία, σε αντίθεση με άλλες θετικές επιστήμες, δεν είναι δυνατόν να γίνουν ασφαλείς προβλέψεις, επειδή η εξέλιξη καθοδηγείται από τυχαίες μεταλλάξεις.
Κοιτώντας προς το μέλλον, φαίνεται ότι ο ιός εξελίσσεται ενσωματώνοντας μεταλλάξεις οι οποίες ενισχύουν ταυτόχρονα τη μεταδοτικότητά του και την ανοσολογική διαφυγή. Για να συνεχίσει να επιβιώνει ο SARS-CoV-2 θα πρέπει να εξισορροπούνται μεταλλάξεις που του επιτρέπουν να γίνεται μεταδοτικότερος με εκείνες που τον κάνουν λιγότερο τοξικό, ώστε τα μολυσμένα άτομα να παραμένουν σχετικά υγιή για να μολύνουν ακόμα περισσότερα άτομα. Οι μέχρι στιγμής μελέτες για την «Ομικρον» δείχνουν ότι η πιθανότητα να προκαλέσει σοβαρή νόσο είναι μικρότερη σε σχέση με τα προηγούμενα στελέχη, ωστόσο θα εξακολουθεί να πιέζει τα συστήματα υγείας λόγω της υπερμεταδοτικότητάς της. Πρόσφατα μοντέλα πρόβλεψης της εξέλιξης πανδημιών επισημαίνουν τον κίνδυνο για τη μακροπρόθεσμη επικράτηση περισσότερο μεταδοτικών στελεχών κυρίως λόγω αυξημένης ανοσολογικής διαφυγής. Η μέχρι σήμερα ανεπαρκής επίτευξη ανοσίας σε παγκόσμιο επίπεδο, αναμένεται ότι μακροπρόθεσμα θα οδηγήσει σε παρατεταμένη παρουσία του ιού στην κοινότητα αυξάνοντας τις πιθανότητες εμφάνισης νέων παραλλαγών του. Η εξάλειψη του ιού μπορεί να επιτευχθεί μόνο με καθολικό εμβολιασμό του πληθυσμού, κάτι που είναι πολύ δύσκολο να υλοποιηθεί.
* Ο κ. Δημήτρης Θάνος είναι ακαδημαϊκός, πρόεδρος του Επιστημονικού Συμβουλίου του Ιδρύματος Ιατροβιολογικών Ερευνών της Ακαδημίας Αθηνών.
** Η κ. Κατερίνα Ζώη, Ph.D., είναι ειδικός Λειτουργικός Επιστήμονας στο Ιδρυμα Ιατροβιολογικών Ερευνών της Ακαδημίας Αθηνών.